DOOR GERT VAN MAANEN - FOTO: IMAGESELECT - 24-03-2023 - Evolutiebiologie
Nautilus leeft in een gewonden schelp, waarmee die inktvis met straalaandrijving door het zeewater koerst. Foto: ImageSelect.
De iconische schelpbewonende nautilus is een ‘levend fossiel’ die rond Pacifische eilanden er steeds meer genusgenoten bij krijgt.
De nautilus is al sinds de Oudheid wereldwijd bekend, terwijl de schelpbewonende inktvis leeft in zuidwestelijke tropische wateren van de Stille Oceaan. Aangespoelde schelpen, soms door zilversmeden decoratief omgebouwd tot nautilusbekers, sieren al vanaf de 16de eeuw rariteitenkabinetten en wünderkammers. Oertaxonoom Linnaeus gaf de inktvis in 1758 de soortsnaam Nautilus pompilius. Hierbij is de geslachtsnaam afgeleid van het Griekse ναυτίλος of nautilos, dat ‘zeiler’ betekent. De soortsaanduiding komt van pompilo, de van ‘loods’ afgeleide naam die Plinius al voor dit dier gebruikte. Beide namen verwijzen naar de zeer zeewaardige capaciteiten van deze inktvissen om keurig met straalaandrijving en vaak met de gewonden schelp voorop door het water te koersen. Het zijn nachtactieve dieren die tussen enkele honderden meter diepte en de waterspiegel op kleine prooien jagen en aas eten.
POPULATIES
De basisanatomie van nautilus, een slakkenhuisachtige schelp met bewoonde voorste kamer en achterliggende drijfkamers, bestaat al zo’n 500 miljoen jaar. Nautilussen zijn daarmee ‘levende fossielen’ en sinds het uitsterven van ammonieten de enige inktvissen waarvan beide seksen levenslang een uitwendige schelp bezitten. Sinds 1848 zijn overigens al twee populaties nautilussen vrij onomstreden afgesplitst als zelfstandige soorten: de rond Nieuw-Caladonië en het Groot Barrièrerif levende N. macromphalus en N. stenomphalus, beide met zichtbare ‘navel’ in het schelpcentrum.
De drie nieuw geïdentificeerde nautilus-soorten: Nautilus samoaensis (rond Samoa, A en B), N. vanuatuensis (rond Vanuatu, C) en N. vitiensis (rond de Fiji-eilanden, D). Foto: Barord e.a. (ZooKeys, 25 januari 2023)
Daar komen nu in een klap drie soorten bij, want Amerikaanse biologen identificeren op basis van genetische analyses en verschillen in grootte en bruinwitte schelppatronen drie nieuwe soorten die ieder leven rond eilanden: N. samoaensis rond Samoa, N. vanuatuensis rond Vanuatu en N. vitiensis rond de Fiji-eilanden (ZooKeys, 25 januari). Er lijkt sprake van eilandevolutie waarbij nautiluspopulaties vanwege implosiegevaar op grote diepte en te warme temperaturen rond het zeeoppervlak effectief van elkaar geïsoleerd raken rond eilanden. Wat N. pompilius behalve een ‘levend fossiel’ ook nog een mooi voorbeeld van eilandevolutie maakt.