Insecten in de kunst

Naast zijn indrukwekkende loopbaan in tritrofe interacties speurt entomoloog Marcel Dicke al dertig jaar in musea naar insecten in de kunst. Bij zijn afscheid een bescheiden selectie uit zijn verzameling: ‘Je krijgt er steeds meer oog voor.’

‘Insecten zijn overal en essentieel voor het leven op aarde. Ze bestuiven bloemen, spelen een sleutelrol in kringlopen en sommige kunnen ons bloed wel drinken. Ze veroorzaken plagen, maar zijn ook inzetbaar als biologische bestrijders in duurzame gewasbescherming. 80 procent van de vogels eet insecten en ook voor mensen zijn ze een prima eiwitbron. In een voedselweb eet iedereen elkaar op of wordt opgegeten. Mooi toch?’, zegt de Wageningse entomoloog Marcel Dicke (1957). Hij houdt 6 juni zijn afscheidsrede Bugged ideas (‘afgeluisterde ideeën’) en op zijn uitnodiging staan twee koolwitjes op klaprozen, in 1889 geschilderd door Vincent van Gogh in Saint-Rémy-de-Provence. Een ontdekking die Dicke deed in het Van Gogh Museum in Amsterdam en hem zeer aanspreekt omdat hij zelf ook onderzoek deed naar tritrofe interacties rond koolwitjes (Pieris brassicae), waarbij door rupsen aangevreten koolplanten sluipwespen ‘te hulp roepen’. Een onderzoeksgebied dat hij met zijn proefschrift over de relaties tussen appelbomen, mijten en roofmijten zelf op de kaart zette (Infochemicals in tritrophic interactions, 1988). Zijn loopbaan stond ook in het teken van het populariseren van insecten, met als hoogtepunten de al sinds 1996 met regelmaat georganiseerde lezingenserie Insecten en Maatschappij en het festival Wageningen – City of Insects van 2006 (zie: ‘Loopbaan in kevervlucht’). Bij zijn afscheid deelt hij graag een selectie uit zijn verzameling insecten in de kunst.

‘In 1996 ben ik alle kunstacademies langsgegaan om een spreker te vinden die hierover een lezing kon geven voor de serie Insecten en Maatschappij, maar ik kon niemand vinden. Toen ben ik er zelf maar ingedoken en sindsdien ga ik in elke stad die ik bezoek op zoek naar insecten in de beeldende kunst. Ik zoek niet heel fanatiek, maar vind altijd wel iets. Je krijgt er steeds meer oog voor’, vertelt Dicke. In de honderden musea, parken en kerken die hij in dertig jaar bezocht ontdekte hij zo’n vijfduizend kunstwerken met insecten, waarvan hij foto’s opsloeg in een databank. ‘Die gebruik ik voor mijn presentaties en die zijn zo opgezet dat het publiek bepaalt welke route we volgen door mijn virtuele museum. Dan is het ook voor mij altijd een verrassing welke beelden aan de orde komen, maar ik heb eigenlijk overal wel een verhaal bij.’

Van Van Gogh heeft hij inmiddels elf schilderijen gevonden met afbeeldingen van insecten. ‘Er is er één met een doodshoofdvlinder, niet de pijlstaartvlinder (Acherontia atropos, red.), maar een grote nachtpauwoog (Saturnia pyri, red.) waarop Van Gogh naast ogen op de vleugels ook een doodshoofd op het achterlijf heeft afgebeeld. Vast een verwijzing naar de dood, iets waar hij erg mee bezig was’, signaleert Dicke.

De dood is ook alom aanwezig op zijn schilderij Het luchten van de gevangenen, dat nu in Sint Petersburg hangt. ‘Het biedt een trieste blik op een binnenplaats van een gevangenis, waarbij gevangenen in een cirkel lopen en één je aankijkt: Vincent zelf. Het toont de troosteloze, uitzichtloze tredmolen van het leven, maar als je dan naar boven kijkt zie je twee baltsende koolwitjes de vrijheid tegemoet vliegen. Witte vlinders als symbool van de ziel die voortleeft na het aardse leven. Heel indrukwekkend.’

‘Ik zoek niet heel fanatiek, maar vind altijd wel iets’

Een kunstwerk dat ook veel indruk op hem maakte is Heaven of Delight van Jan Fabre in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Brussel. Het plafond en de kroonluchter van een zaal is bekleed met de blauwgroene schildjes van prachtkevers (familie Buprestidae). Een afgeleid kunstwerk exposeerde Jan Fabre in 2011 in het Kröller-Muller Museum als aanklacht tegen kolonialisme.

Als adviseur van de expositie Onderkruipsels (Rijksmuseum, 2022-2023) bepleitte Dicke om het eerste kunstwerk waarop een insect het hoofdonderwerp is naar Nederland te halen: de tekening die Albrecht Dürer in 1505 maakte van een vliegend hert (Lucanus cervus), in bezit van het Paul Getty Museum in Los Angeles. ‘Bruikleen was volgens de conservator kansloos, omdat dit kunstwerk al voor uitleen was voorbestemd aan een expositie in Londen. Dat het toch lukte, danken we aan de coronapandemie, die zorgde dat de expositie in Londen werd verzet’, vertelt Dicke. ‘Een pandemie heeft soms ook voordelen.’

Dicke gaat na zijn emeritaat gestaag door met het opsporen van insecten in de kunst en populariseren. ‘Dat is leerzaam en leuk, twee dingen die je leven verrijken. Het blijft fascinerend om iets te ontdekken, zeker op plekken waar je het niet verwacht.’

Louise Bourgeois’s spinnen en Marcel Dicke (als entomoloog schaart hij ook de spinnen en mijten onder zijn aandachtsgebied). 

Detail uit werk zonder titel – Sara Dolman, Galerie Wit.

Darwin, icoon van nu (2009) – Stephan de Jong.

Kardinaal Bandinello Sauli, zijn secretaris en twee geografen (1516) – Sebastiano de Piombo.

Vliegend hert (1505)– Albrecht Dürer, The J. Paul Getty Museum, Los Angeles.

1957 geboren in Dordrecht
1975 studie biologie in Leiden
1988 promotie in Wageningen
1992 Nederlandse Zoölogieprijs
1996 Belgacomprijs
1997 start Insecten & Maatschappij-lezingen
1997 Uyttenboogaart-Eliasenleerstoel (5 jaar)
2002 persoonlijk hoogleraar
2003 hoogleraar entomologie / Vici
2005 Insect-plant biology (coauteur)
2006 Rank Prize / Academische Jaarprijs / Muggenzifters en Mierenneukers (coauteur) / City of Insects
2007 Spinozapremie
2011 KNAW-lid / Blij met een dooie mug
2012 Het Insectenkookboek (coauteur)
2013 gasthoogleraar Cornell University (3 jaar) / Eurekaprijs
2014 1ste Insects to Feed the World-conferentie

h-index: 135
# publicaties: 735
# promovendi: 115

Zie ook:
-De stille lente van 2025 - Afscheidsrede entomoloog Marcel Dicke - Resource, 18 mei 2025