DOOR GERT VAN MAANEN - FOTO'S: NATURALIS & MOEBIUS - 19-09-2025 - Paleobiologie
Het schedelkapje van Pithecanthropus erectus (nu: Homo erectus) behoort tot het holotype van deze beroemde oermens en werd wel gezien als de 'Nachtwacht van Naturalis'. Foto: Naturalis.
De Dubois-collectie is op morele én juridische gronden niet van Nederland en gaat – inclusief topstukken – onvoorwaardelijk terug naar herkomstland Indonesië.
‘Manusia Jawa – de Javamens – gaat naar huis, dit is een mijlpaal voor onze culturele erfenis en voor het wederzijdse begrip en de samenwerking tussen Nederland en Indonesië. Wij zijn het rechtmatige thuis en zien dit als een oprecht gebaar van respect voor onze nalatenschap’, zegt de Indonesische cultuurminister Fadli Zon vrijdag 26 september bij de officiële overdracht van ruim 28 duizend artefacten van de Dubois-collectie door de Nederlandse demissionaire minister Gouke Moes van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in Naturalis. Het besluit neemt Moes op ‘gedegen advies’ van de Commissie Koloniale Collecties van jurist Lilian Gonçalves-Ho Kang You. Onder de collectie vallen alle fossielen die door Dubois tussen 1887 en 1895 in voormalig Nederlands-Indië zijn verzameld, inclusief schedeldak, dijbeen en kies die nu als holotype gelden van de oermens en ‘missing link’ Homo erectus. De commissie adviseert ‘onvoorwaardelijke teruggave’ omdat uit hun juridisch onderzoek blijkt dat de Dubois-collectie ‘nooit eigendom van Nederland is geworden’. Bovendien maken de koloniale omstandigheden waaronder de fossielen zijn verkregen het aannemelijk dat ‘deze tegen de wil van de bevolking zijn weggenomen en de bevolking hiermee onrecht is aangedaan’.
Conservator Natasja den Ouden aan het werk in de collectie-Dubois, die naast aapmens-fossielen ook fossiele overblijfselen van bijvoorbeeld runderen en herten uit Sumatra en Java bevat. Foto: Taco van der Eb, Naturalis
De teruggave van een complete collectie natuurhistorische objecten in een koloniale context is een wereldprimeur, maar volgens Gonçalves heeft de commissie zich niet gebogen over de mogelijke precedentwerking. ‘Ons oordeel gaat strikt over de Dubois-collectie’, zegt Gonçalves. Volgens haar valt Dubois overigens weinig te verwijten. ‘Hij had toestemming van de toenmalige autoriteiten om de fossielen op te graven en om ze naar Nederland mee te nemen om er meer onderzoek aan te doen. Maar omdat hij dat onderzoek nooit formeel afrondde, heeft de overdracht naar het Rijk juridisch gezien nooit plaatsgevonden.’ Die nieuwe juridische inzichten hebben Naturalis-directeur Marcel Beukeboom overtuigd dat ‘teruggave een juiste keuze is’. ‘Voor Indonesiërs staat het symbool voor het onrecht dat hun land is aangedaan’, aldus Beukeboom. ‘We laten de fossielen gaan met de wetenschap dat ze een goed huis krijgen en met het perspectief gezamenlijk te werken aan nieuwe ontdekkingen.’
MOGELIJKE GEVOLGEN
Naturalis-gastonderzoeker en Dubois-expert Paul Albers juicht de beslissing toe, maar wijst wel op mogelijke gevolgen voor collecties van natuurhistorische musea wereldwijd. ‘Het Senckenberg Museum in Frankfurt herbergt de collectie Von Koenigswald en de Selenka-collectie ligt in Berlijn, allemaal afkomstig uit Indonesië. Er komt vast meer in beweging. Veel collecties hebben immers een koloniale oorsprong of zijn zonder toestemming verzameld. Als je dat als maatstaf neemt, kun je de helft van de collectietoren van Naturalis wel terugsturen.’
Tekening van schedeldak, kies en dijbeen uit 1891 (links), de levensgrootte reconstructie 'Piet' die Eugene Dubois van Pithecantrophus erectus maakte voor de wereldtentoonstelling in Parijs (1900, midden) en de huidige reconstructie van Homo erectus in Naturalis van de gebroeders Kennis & Kennis (rechts). Bron: Wikipedia & Naturalis.
Historisch bord van de Collectie Dubois, opgeslagen in de collectietoren van Naturalis. Foto: Moebius.
Zie ook:
-Indonesië vroeg al decennia om schedel van Naturalis: 'Heel emotioneel' - NOS Nieuws, 26 september 2025
-Nederland geeft fossielen Dubois-collectie terug aan Indonesië - Persbericht Naturalis, 26 september 2025
-Naturalis ‘vergat’ haar koloniale erfenis - Bionieuws, 10 februari 2023
-‘Dit is de echte Nachtwacht van de natuurhistorie’ - Bionieuws, 14 maart 2020