Hoe ziet de toekomst met covid-19 eruit?

Wordt covid-19 een seizoensziekte of blijven we eindeloos worstelen met nieuwe virusvarianten die ons op de proef stellen?

Nieuwe virusvarianten die de opgebouwde immuniteit omzeilen; blijven die tot in het einde der tijden opduiken of wordt de toekomst met sars-cov-2 misschien stukje bij beetje voorspelbaarder? En zijn de huidige vaccins te verbeteren, zodat de gevolgen van corona voor de volksgezondheid verder in te perken zijn? Drie wetenschappers belichten 22 juni tijdens de KNAW-bijeenkomst ‘Leven met Covid-19: Hoe ziet de toekomst eruit?’ onder andere de virologische en vaccinologische aspecten van het leven met corona. Hoewel de toekomst in nevelen is gehuld, is één ding overduidelijk: sars-cov-2 is een blijvertje.

André Knottnerus, hoogleraar huisartsgeneeskunde, Maastricht UMC+

‘Er zijn verschillende toekomstscenario’s denkbaar. Bij het eerste scenario gaan we terug naar normaal, covid-19 is dan over de gehele wereld geëlimineerd, genoeg mensen zijn immuun door vaccinatie of hersteld van infectie en het virus is niet zodanig aan het muteren dat het ontsnapt aan immuniteit. Dit scenario is onrealistisch.

‘Realistischer is scenario twee, griep plus. Covid wordt endemisch met periodieke golven, mogelijk gekoppeld aan maatregelen en hervaccinaties, vooral bij risicogroepen. Ook is er dan sprake van terugkerende druk op de zorg, waarbij opschaling nodig kan zijn.

‘Ook scenario drie is vrij realistisch: externe dreiging. Voor een deel zitten we daar nu in. Het virus is hierbij op nationaal niveau onder controle, maar circuleert elders, waar het kan muteren in varianten die immuniteit omzeilen. Om nieuwe uitbraken te voorkomen in de ‘veilige landen’ zijn strenge grenscontroles nodig. Dit scenario leidt tot ontregeling van de internationale handel en internationaal reizen.

‘Bij scenario vier is sprake van constante worsteling; dit scenario kunnen we niet uitsluiten. Covid-19 blijft hierbij een serieuze dreiging wereldwijd, vaccins werken niet goed of lang genoeg en nieuwe varianten blijven opduiken, waarvan sommige resistent zijn tegen bestaande vaccins. Moeilijke politieke compromissen moeten genomen worden, met implicaties voor sociale cohesie en onderling vertrouwen.

‘Scenario vijf is niet erg aannemelijk, maar we moeten hem niet negeren. (...) Hierbij blijft covid-19 wereldwijd circuleren, met mutaties die jaarlijks veel slachtoffers maken. Er is een permanente code zwart op de ic, de effectiviteit van opgebouwde immuniteit en vaccins is gelimiteerd, maatschappij en economie zijn voor een lange periode ontregeld. (...)

‘Hoewel niet alle scenario’s even realistisch zijn, mogen we geen van de scenario’s compleet uitsluiten. Ze moeten ons scherp en alert houden.’

Marion Koopmans, hoogleraar virologie van de volksgezondheid, Erasmus Medisch Centrum Rotterdam

‘Ik denk dat we in een transitiefase zitten waarin we een beetje als blinden rondlopen. Voorspellingen doen is extreem moeilijk geworden, omdat modellen gebaseerd zijn op routinetesten. (...) We weten niet precies waar nieuwe varianten ontstaan of vandaan komen. (...) Mogelijk is er sprake van verborgen circulatie in onderbemonsterde populaties; we hebben simpelweg nog niet een goed overzicht van de wereldwijde virusdiversiteit. (...) Verder hebben we in Nederland meerdere introducties van het virus gezien vanuit nertsenboerderijen, met duidelijke selectie op virussen met mutaties op belangrijke plekken zoals het receptor binding domain – dat wil je als viroloog echt niet zien. (...) Een ander voorbeeld zijn witstaartherten in Noord-Amerika en Canada die meermaals zijn geïntroduceerd met sars-cov-2, waarbij ook een hoog diverse variant is gevonden die is gelinkt aan een menselijke infectie – dat vormt een duidelijk scenario voor nieuwe varianten. (...) En varianten kunnen ook evolueren in immuungecompromitteerde mensen met chronische infecties. Daar zien we veel ophopingen van mutaties. (...) ‘Wat er nu gaat gebeuren is echt hocus pocus. Wereldwijd kijken we goed naar elkaar. We kijken naar welke landen bepaalde golven hebben, en wat de achtergrond daarbij is. Zo kunnen we misschien begrijpen wat er voor ons in het verschiet ligt. (...)

‘We zitten al in een zomergolf. Ziekteverzuim en ziekenhuisopnamen zullen toenemen, maar we hebben ook aanzienlijke bescherming van vaccinatie, indien compleet – dat is belangrijk. (...) De opkomst voor het boostervaccin is aanzienlijk lager en die factor kan een wezenlijk verschil maken. Er komt potentieel ook een herfst-en/of wintergolf, want we zien momenteel elke drie maanden een golf.’

Florian Krammer, hoogleraar vaccinologie, Icahn School of Medicine at Mount Sinai in New York

‘Hoe kunnen we onszelf beter beschermen tegen infectie? (...) De ontwikkeling van een intranasaal vaccin kan een goede immuunrespons stimuleren in de bovenste luchtwegen. Deze vaccins zijn nog niet beschikbaar, maar kunnen helpen in het terugbrengen van het aantal infecties en breakthrough infections . Veel van deze vaccins zijn in ontwikkeling, sommige zitten zelfs al in een late klinische fase. (...)

‘Een ander probleem is dat vaccins niet goed overeenkomen met de circulerende virussen – we hebben variantspecifieke vaccins nodig. (...) Er is nu geen goed stappenplan om vaccins goedgekeurd te krijgen. (...) Het duurt ongeveer elf maanden om een geüpdate vaccin op de markt te krijgen. Het probleem is dat er telkens klinische trials uitgevoerd moeten worden om vaccins te updaten. (...) Een simpele manier om dit op te lossen is door de virusstammen aan te passen zonder die klinische trials, waardoor nieuwe vaccins binnen twee of drie maanden beschikbaar zijn – dit doen we ook elk jaar voor influenza. (...)

‘Verder zijn er vaccins in ontwikkeling die zich richten op geconserveerde regionen van het spike-eiwit of receptor binding domain , maar dit is een uitdaging. (...) Voor de komst van omikron waren er twee geconserveerde regionen ontdekt in sars-cov-1 en sars-cov-2, maar omikron heeft die regionen veranderd – we weten op dit moment nog niet goed welke regionen wel en niet kunnen veranderen. (...) De heilige graal is natuurlijk een universeel vaccin die alle coronavirussen omvat, maar het is niet duidelijk of dit überhaupt mogelijk of nodig is. (...) ‘Long covid is echt, maar we begrijpen het nog niet. Waarschijnlijk zijn er meerdere mechanismen die verschillende symptomen veroorzaken. We hebben echt een vaccin nodig dat mensen beschermt tegen infectie. Om hen te beschermen tegen long covid.’