Door Aafke Kok - 10-03-2023 - Terzijde
Digitale voorstelling van de bijzondere vangmethode van walvissen. Beeld: John Kennington McCarthy, Flinders University
Het viral filmpje van een walvis waarbij vissen zo de bek in zwemmen was toch niet bepaald het eerste verslag van dit gedrag; eeuwenoude teksten legden dit al vast.
De marien biologen die in 2017 (Current Biology) en 2018 (Marine Mammal Science) voor het eerst een bijzondere jachtmethode van walvissen beschrijven, zijn misschien toch niet de eerste waarnemers van dit maffe gedrag waarbij prooidieren zo een walvisbek in lijken te zwemmen. Sterker nog, dit fenomeen valt terug te voeren op eeuwenoude verhalen over zeemonsters, zo blijkt uit onderzoek van marien archeologen (Marine Mammal Science, 28 februari).
Afbeelding van een zeemonster (walvis) uit een middeleeuws manuscript van circa 1250. Bron: Edward Harley-collection, British Library.
Na de wetenschappelijke waarnemingen gaat in 2021 een Instagram-filmpje viral van een Brydevinvis die met zijn onderkaak aan de waterspiegel en bovenkaak recht omhoog boven zijn verticaal gepositioneerde lichaam rustig wacht tot vissen en masse vanzelf zijn bek in zwemmen voor hij die dichtklapt. Dat lijkt verdacht veel op een ander beroemd verhaal, in het 13de-eeuwse Noorse manuscript Konungs skuggsjá. Daarin staat bijvoorbeeld hoe de zogeheten hafgufa ‘zijn mond een tijdje open houdt, niet meer of minder wijd dan een fjord, en onwetend en zonder acht te slaan, stromen de vissen binnen’. De hafgufa lijkt vooral in latere verhalen eerder een uit fantasie ontsproten zeemonster, maar in vroege Noorse teksten is de hafgufa gewoon een type walvis. Het dier lijkt bovendien sterk op de aspidochelone, die in het nog veel oudere – origineel Griekse – Physiologus een rol speelt en volgens een 4de-eeuwse versie van de tekst als hij honger heeft simpelweg zijn mond opent, zodat ‘kleine vissen (...) zich verzamelen in zijn mond. Als die gevuld is (...) klapt hij hem plotseling dicht en slikt ze door’.
De hafgufa lijkt vooral in latere verhalen eerder een uit fantasie ontsproten zeemonster
Eerdere speculaties van biologen dat dit gedrag nu pas voorkomt doordat vervuiling kleine vissen naar het wateroppervlakte drijft, of dat men dit nu pas kan waarnemen door betere monitoring met drones kunnen dus waarschijnlijk de prullenbak in. Of middeleeuwse schrijvers beschikten over wel érg goede fantasie.