Veldwerk in een wereld van steen

Voor de opdracht ‘Muurbloempjes’ zoeken 4-vwo-leerlingen van het Berlage Lyceum op bakstenen muren naar tong- en schubvarens.

Onkruid tussen stoeptegels, varens op bakstenen muurtjes en brutale stadsvogels op het schoolplein; het urbane landschap is onverwacht rijk aan leven. Rijk genoeg voor tal van leerzame veldwerkopdrachten voor scholieren.

In hartje Amsterdam, omgeven door stoeptegels, bakstenen en asfalt, staat het Berlage Lyceum. Zo op het eerste gezicht lijkt het een onmogelijke plek voor biologiedocenten om hun leerlingen kennis te laten maken met veldwerk. Maar schijn bedriegt. Zelfs in een wereld van voornamelijk steen schuilt genoeg leven om te ontdekken: van zeldzame muurvarens tot paddenstoelen, en van vleermuizen tot stadsvogels. ‘Als je maar weet waarnaar je moet kijken, is er genoeg inspiratie voor leuke en leerzame opdrachten’, weet biologiedocent Felix Spee. Om andere docenten daarbij te helpen, startte hij de website veldwerkindestad.nl, die gevuld is met kant-en-klare veldopdrachten in stedelijk gebied.

Eyeopener
Het begon allemaal voor Spee toen in 2018 een stadsecoloog een rondleiding gaf voor de biologiesectie van de school. Niet in een dichtbijzijnd stadspark, maar gewoon een rondje om het Berlage Lyceum. ‘Hij wees letterlijk per baksteen aan wat er leeft en groeit’, aldus Spee. ‘Een varen hier, een korstmos daar, beestjes en zelfs vleermuizen. Noem het maar op. Dat was echt een eyeopener.’

Toen Spee niet veel later op een NIBI-conferentie een lezing bijwoonde van evolutiebioloog Menno Schilthuizen over diens nieuwe boek Darwin comes to town , begon het idee voor de website langzaam vorm te krijgen. ‘Schilthuizen gaf frappante voorbeelden van evolutie in het urbane landschap. Het deed mij realiseren dat ook de stad een biotoop is, vol onverwachte niches.’ Spee vroeg een subsidie aan bij het LerarenOntwikkelFonds. Eind 2019, tien maanden na de toekenning, was de website een feit.

Zonder poespas
Daarop staan nu overzichtelijk en zonder poespas diverse veldwerkopdrachten netjes op een rij. Leerlingen persoonlijkheidstesten laten afnemen bij tuinslakken? In de herfstmaanden paddenstoelsoorten zoeken rondom school en daarvan een gids samenstellen? Of misschien toch liever in groepjes ontdekken wat voor plantensoorten er allemaal tussen de stoeptegels groeien? Geen probleem, de instructies staan allemaal op de website, met opdrachten voor leerlingen uit de derde, vierde of vijfde klas en in niveau variërend van vmbo-t tot havo en vwo.

Laagdrempelig
Spee hoopt dat het hiermee voor biologiedocenten laagdrempeliger wordt om er met hun klas op uit te gaan. ‘Voorheen weken we voor ons veldwerk altijd uit naar de rand van de stad, naar de Ruige Hof’, vertelt Spee. ‘Dat is al snel 45 minuten fietsen. Al met al hebben leerlingen daardoor gedurende twee halve dagen net genoeg tijd voor een kort onderzoekje. Op zich prima, maar nu het veldwerk zich verplaatst naar het schoolplein of daar vlak buiten, kan ik ze vaker en over een langere periode onderzoek laten doen. Ze kunnen immers binnen tien minuten even snel wat data verzamelen.’

Het is daarbij wel de bedoeling dat de opdrachten aansluiten bij het curriculum en dat de werkwijze overeenkomt met die van ‘reguliere’ veldwerkprojecten. Daarom moeten leerlingen bijna altijd in groepjes onderzoeksvragen en een hypothese formuleren, data verzamelen en verwerken, en uiteindelijk met hun verkregen resultaten een conclusie trekken.

Worstelen
‘Een geweldig initiatief’, oordeelt Aafke Oldenbeuving van de Amsterdamse middelbare school Spring High. ‘Er zijn genoeg docenten die worstelen met veldwerk, zeker wanneer een school midden in de stad staat. En dat terwijl het zo belangrijk is dat leerlingen niet alleen uit de boeken leren, maar ook regelmatig met eigen ogen zien en ervaren wat er zich buiten allemaal afspeelt. Daar worden veel leerlingen enthousiast van, wat niet onbelangrijk is in het onderwijs. Met de website zal het voor veel docenten een stuk makkelijker zijn om met hun klas het klaslokaal te verlaten. Bovendien zijn veel opdrachten uit te breiden, wat handig is voor leerlingen die bijvoorbeeld op zoek zijn naar een onderwerp voor hun profielwerkstuk.’

Graffiti
Zelf downloadde Oldenbeuving de opdracht ‘Botanische graffiti’ en zette haar leerlingen in de eerste week van dit schooljaar meteen aan de slag. Met een determinatie-app in de aanslag moesten ze alle plantjes en bomen op en rond het schoolplein determineren. Met stoepkrijt schreven ze vervolgens bij elke plant de juiste naam. ‘Het was fantastisch om te zien hoe leerlingen eerst alles onkruid noemen, maar zich vervolgens realiseren dat het om wel twintig verschillende soorten kan gaan. Het hele schoolplein was op het laatst volgekrijt. Echt heel erg leuk!’

Op de website staan momenteel vijftien opdrachten, maar dat moeten er uiteindelijk vijftig worden, laat Spee weten. Ook ziet hij mogelijkheden voor scholen die onverhoopt hun deuren moeten sluiten vanwege een corona-uitbraak. Spee: ‘Laat leerlingen kleine groepjes maken, stuur ze een opdracht en – hoppa – ze kunnen zo naar buiten!’