Gaat vaccinatiedrang de pandemie beteugelen?

Een avondje naar de bios, het restaurant of een concert zit er straks zonder coronapas waarschijnlijk niet meer in; het demissionaire kabinet overweegt serieus de invoering van een coronatoegangsbewijs in de horeca, bij allerlei uitgaansgelegenheden en kunst- en cultuurvoorstellingen. Is dat een slimme zet of het startschot van verdere polarisatie in de samenleving? Bionieuws vraagt enkele experts in hoeverre toenemende vaccinatiedwang zinvol is in de strijd tegen sars-cov-2.

Amrish Baidjoe, veldepidemioloog en microbioloog bij de London School of Hygiene and Tropical Medicine

‘Landelijk zou ik dwang absoluut niet doen. Alleen voor bijvoorbeeld mensen in de zorg die met hoogrisico-patiënten werken, kun je zeggen: dat werk kan alleen als je gevaccineerd bent.

‘Landelijk denk ik dat de schade die je kunt aanrichten enorm is. Het vertrouwen in instituten kan door vaccinatiedwang erg afnemen. Bij vaccinatie is er altijd een groep waar je hard je best voor moet doen. En er is een groep die je sowieso niet kunt overtuigen. Dat zijn ook de groepen die je nog extra zou kunnen bereiken met vaccinatiedwang. Alleen zijn dat ook precies de groepen waaruit veel maatschappelijke onrust zal ontstaan.

‘Vaccinatie stimuleren met indirecte maatregelen kan wat mij betreft wel, zoals vragen om een vaccin- of testbewijs voor evenementen. Ook gewoon om evenementen veilig mogelijk te maken. Dan blijft het een keuze, je tast het zelfbeschikkingsrecht niet aan.

‘Dwang is wat mij betreft een ‘makkelijke’ oplossing, die je duur kan komen te staan. Om die laatste groepen te bereiken moet je een gerichte campagne inzetten. En het laagdrempelig maken, dus mobiele priklocaties inzetten. Bij voorlichting moet je ook testbeleid direct betrekken. Alles draait om goede en eerlijke voorlichting.

‘Het vaccin is namelijk een belangrijk wapen, maar daarmee zijn we er nog niet. Als de maatregelen minder worden gaan infecties toenemen, ook omdat vaccinatie niet alles tegenhoudt. Het is echt een illusie dat we ons volledig uit deze crisis kunnen vaccineren.’

Martin Buijsen, hoogleraar recht & gezondheidszorg aan de Erasmus Universiteit Rotterdam

‘Fysieke dwang is uitgesloten, dat is in strijd met de grondwet en internationale verdragen. Drang is een heel spectrum. Dat begint met voorlichting. Een stapje verder is vaccinatie laagdrempeliger maken. Daarna komt stimuleren, bijvoorbeeld met financiële prikkels. Op een gegeven moment ga je keuzevrijheid inperken. Eerst door toegang tot niet-essentiële ruimtes als de horeca te beperken. Als je dat voor onderwijs doet, gaat het weer verder. Je kunt ook boetes geven. Dat komt in andere landen wel voor; in Tsjechië krijg je een boete als je kinderen niet tegen mazelen laat inenten. Waar drang begint te tornen aan keuzevrijheid is wel goede rechtvaardiging nodig, ook wettelijk.

‘Minister De Jonge heeft aangekondigd duidelijkheid te willen verstrekken, en dat er een wet in de maak zou zijn. De Kamer heeft echter eerder een motie aangenomen dat er van dwang én drang geen sprake mag zijn voor covidvaccinatie. Ik ben benieuwd welke kant het opgaat.

‘Als er een sterke inperking van de keuzevrijheid komt, hoop ik dat het netjes en transparant bij wet gebeurt. Niet dat het erin gerommeld wordt door initiatieven van bijvoorbeeld werkgevers, en we het dan aan de rechter over laten om in een kort geding uitspraak te doen. Dit moet goed doordacht worden met fatsoenlijke wetgeving die getuigt van een heldere belangenafweging.’

Danielle Timmermans, hoogleraar risicocommunicatie en volksgezondheid bij het Amsterdam UMC

‘Er is in Nederland vooralsnog geen sprake van vaccinatiedwang als wettelijke verplichting, en het is onwaarschijnlijk dat het er komt. Of dwingender maatregelen zoals coronatoegangsbewijzen voor horeca de vaccinatiegraad verder opkrikken – wat epidemiologisch gezien wenselijk is –, zal mede bepaald worden door de redenen waarom mensen zich niet hebben laten vaccineren. ‘Een deel van de mensen ziet het nut van vaccinatie niet in. Immers, zij zijn gezond. Ook blijken vaccinaties toch niet dé oplossing van de pandemie te zijn, omdat ze niet honderd procent beschermen. Juist bij deze mensen valt nog wat te winnen door het gesprek telkens aan te gaan en ze nog beter te informeren. Ook kan een extra zetje in de rug via toegangsbewijzen dan helpen, net als bij de groep mensen bij wie het er nog niet van gekomen is om een een prik te halen.

‘Maar voor de kleine groep mensen die principieel tegen vaccineren is, is dat een ander verhaal. Bij hen werkt druk over het algemeen averechts. Voor hen geldt des te meer: houd de discussie altijd en constructief gaande. Dat is ook belangrijk om polarisatie tegen te gaan. Respect voor een andere mening blijft belangrijk.’

Rieke van der Graaf, bio-ethicus bij UMC Utrecht

‘Je kunt een coronatoegangsbewijs tot op zekere hoogte vergelijken met een rijbewijs: als je naar een restaurant of terras wilt, dan is het voor je eigen veiligheid en die van anderen belangrijk om een geldige coronapas te hebben. Dat is ethisch gezien niet eens zo’n rare eis. Het betekent bovendien niet dat je automatisch gevaccineerd moet zijn; ook als je recent een corona-infectie hebt doorgemaakt of je negatief hebt laten testen, kun je een geldige QR-code laten zien. ‘De discussie verandert echter wanneer het gaat om bijvoorbeeld toegang tot onderwijs of zorg – dat zijn echt noodzakelijke voorzieningen. Dan toegang weigeren omdat je QR-code niet op orde is, is ethisch lastig te verantwoorden en een buitenproportionele maatregel. De vraag is: wanneer gaat een voorziening over op gemeengoed waar iedereen recht op heeft?

‘Over het algemeen denk ik dat dreigen met straffen de discussie vooral verder polariseert. Je kunt ook beginnen met meer informatie verstrekken of de keuzemogelijkheden verruimen. En de vraag is ook of een coronapas altijd nodig zal zijn. Er zijn bijvoorbeeld genoeg instanties die de veiligheid van bezoekers kunnen waarborgen via afstand houden, mondkapjes en ventilatie. Daar is een coronapas niet nodig. Maar op andere plekken misschien juist wel. Je moet in ieder geval niet alle instellingen over een kam scheren.

‘Samenlevingen zijn nu eenmaal onderhevig aan veranderingen. Een coronapas kan een belangrijk instrument zijn om veilig met elkaar gebruik te kunnen blijven maken van maatschappelijke voorzieningen.’