Door Gert van Maanen - 18-01-2022 - Botanie
FOTO: PENARC
Het nieuwe ‘conventionele’ covid-19-vaccin van Novavax bevat het afweerbevorderende adjuvans QS-21, afkomstig van de veelzijdige Chileense zeepbastboom.
De inheemse bevolking van de Andes gebruikten het al tegen borstklachten: extracten uit de bast van de Chileense zeepbastboom (Quillaja saponaria). Een ware wonderboom, want bestanddelen uit de bast worden niet alleen gebruikt als zeepvervanger, maar ook als toevoegingen in brandwerend schuim, fotografische films, drankjes en voedingsmiddelen. Gezuiverd saponine-extract, kortweg QS-21, is tevens een populair adjuvans voor vaccins. Het is een belangrijk bestanddeel van Nuvaxovid, het ‘klassieke’ covid-19-vaccin van het Amerikaanse biotechbedrijf Novavax dat 20 december als vijfde vaccin door de European Medicines Agency werd toegelaten in de strijd tegen het coronavirus sars-cov-2. Deze relatieve laatkomer kan wellicht mensen over de streep trekken die weinig vertrouwen hebben in de eerdere vaccins.
Over adjuvans QS-21 hoeven zij zich weinig zorgen te maken. Dat is een beproefd afweerbevorderend bestanddeel dat als toevoeging al meerdere toetsen heeft doorlopen voor vaccins tegen hiv, malaria, kanker en herpes (Vaccines, 5 maart 2021). Het is wel een complexe stof, een wateroplosbare triterpeenglycoside, maar van puur natuurlijke, plantaardige oorsprong. De zeepbastboom produceert zulke saponinen of zeepstoffen waarschijnlijk als bescherming tegen insectenvraat en infecties.
De zeepbastboom komt inheems voor in Chili. De groenblijvende, droogte- en koude-tolerante bomen, met stervormige witte bloemen en vruchtjes als molentjes, kunnen wel tot twintig meter hoog uitgroeien en zijn ook populair als sierboom. De Chileense priester en natuuronderzoeker Juan Ignacio Molina (1740-1829) leidde de genusnaam Quillaja af van de lokale naam voor de boom: ‘culay’. De soortaanduiding saponaria is afkomstig van het Latijnse sapo (‘zeep’) en aris (‘achtig’). Die benaming is overigens tevens in gebruik als genusnaam voor zeepkruid (Saponaria officinalis), een ook in Nederland voorkomende anjerachtige waarvan met name de wortels ook veel saponinen bevatten. Ook zeepkruid was ooit populair vanwege de waskracht, verwijdering van vetvlekken en medicinale toepassing als ontstekingsremmer, maar staat nu toch een beetje in de schaduw van de virusafwerende wonderboom.