‘Mediacircus en gevecht in de achterhoede’

Collage van de roemruchte Scopes Trial in 1925, met boven (in het midden) advocaat Clarence Darrow en aanklager William Jennings Bryan en daarnaast twee cartoons en eronder een beeld van de zevende zittingdag toen de het verhoor vanwege de hitte buiten de rechtszaal plaatsvond. Collage: Moebius.

De Amerikaanse rechtszaak tussen het woord van God en dat van Darwin liep in 1925 uit op een ongekend mediacircus en een zeer onverwachte uitkomst. Bionieuws kijkt een eeuw terug en speurt naar lessen voor de toekomst.

Een slaperig stadje in het Zuiden van de Verenigde Staten, een populistische en strenggelovige politicus, een bekende strafrechtadvocaat, oplopende zomerse warmte en de opkomst van live-verslaggeving via de radio leverde in de zomer van 1925 een explosief mengsel op. In het stadje Dayton in Tennessee verdringen zich van 10 tot 21 juli honderden journalisten en duizenden belangstellenden rond het markante Rhea Country Courthouse voor de rechtszaak waarin de 24-jarige middelbare schoolleraar John Scopes werd aangeklaagd voor het lesgeven in de evolutieleer. De rechtszaak staat formeel bekend als The State of Tennessee versus John Thomas Scopes, maar is vooral bekend geworden als de Scopes Trial of Monkey Trial.

Het zorgde in Amerika, maar ook ver daarbuiten, een week lang voor voorpaginaberichten in kranten en live-verslagen op meerdere radiozenders. Het korte verhaal is dat Scopes schuldig wordt bevonden en veroordeeld tot een boete van 100 dollar, waardoor veel christelijke fundamentalisten victorie kraaien. Terwijl ook veel evolutionisten denken dat ze gewonnen hebben, omdat de hele wereld immers kennis heeft kunnen nemen van dwaas dogmatisme.

‘In werkelijkheid kan eigenlijk niemand zich tot winnaar uitroepen. Je ziet daarover in de loop der tijden allerlei tegenstrijdige claims van beide partijen, die typerend zijn voor de Amerikaanse polarisatie in kwesties rond geloof en wetenschap. Terugkijkend kun je vooral vaststellen dat zich een enorm mediacircus heeft afgespeeld, dat beide partijen uiteindelijk de nodige schade heeft berokkend. Het was vooral een achterhoedegevecht’, constateert bioloog en wetenschapshistoricus Bert Theunissen, emeritus hoogleraar geschiedenis van de natuurwetenschappen en oud-directeur van het Descartes Centre van de Universiteit Utrecht.

‘Het heeft wel veel prachtige verhalen opgeleverd en geldt nog steeds als een van de grootste rechtszaken waarin een wetenschappelijke kwestie centraal staat. De speelfilms over de Scopes Trial die veel later uitkwamen, zijn voor een groot deel gebaseerd op fictie en hebben de geschiedenis onterecht ingekleurd en geframed als een strijd tussen wetenschappelijke waarheid en dom dogmatisme.’

Theunissen doelt daarbij onder meer op het verfilmde toneelstuk Inherit the Wind dat in 1960 uitkwam als bioscoopfilm, met Spencer Tracy in de glansrol van een strafpleiter die de wetenschap en rede verdedigt. Deze film kreeg in 1988 nog een remake en over de Scopes Trial zijn ook meer dan vijftig boeken geschreven, waarvan er alleen al vijf dit jaar verschenen. Op internet zijn complete transcripten te vinden van deze ‘rechtszaak van de eeuw’, maar er zoemen ook de nodige misinformatie en halve waarheden rond.

Weerstand tegen evolutie is begin vorige eeuw wijdverspreid in een gelovig land als de Verenigde Staten. Toch is het min of meer toeval dat de kwestie in Tennessee zo uit de hand loopt. De maïs- en tabaksboer John Butler, die als baptist zijn kinderen godvrezend opvoedt, windt zich namelijk op dat op openbare middelbare scholen evolutie wordt onderwezen. ‘Het berooft de christen van zijn hoop en ondermijnt het fundament van onze regering’, aldus Butler. Hij formuleert als democratisch lid in het Huis van Afgevaardigden van Tennessee een wet die op alle universiteiten en scholen het onderwijs verbiedt in de evolutietheorie en ‘elke theorie die het verhaal van de Goddelijke Schepping van de mens zoals die in de Bijbel wordt geleerd, ontkent en in plaats daarvan leert dat de mens afstamt van een lagere diersoort’.

Dit wetsvoorstel, de Butler Act, wordt in april 1925 met een overgrote meerderheid aangenomen door het Huis van Afgevaardigden (71 tegen 5 stemmen) en de Senaat (24 tegen 6 stemmen) van Tennessee. De American Civil Liberties Union (ACLU) ziet dit als een bedreiging voor wetenschappelijk onderzoek en academische vrijheid en wil de wet laten toetsen aan de Amerikaanse grondwet. Nota bene in overleg met religieuze fundamentalisten, die hopen het stadje Dayton hiermee landelijk op de kaart te zetten, ‘organiseren’ ze daarom een rechtszaak rond een leraar die de wet heeft overtreden.

Ze vinden de 24-jarige John Scopes, een populaire sportcoach en invalleerkracht aan de lokale Rhea County High School, bereid om als proefkonijn te dienen. Als invaller voor de gezagsgetrouwe biologieleraar heeft Scopes de biologieklas enkele hoofdstukken over evolutie uit het leerboek A Civic Biology (zie kader: ‘Evolutie werd ontwikkeling’) als leerstof opgegeven. Hij wordt hier op 5 mei voor aangeklaagd, maar in plaats van een snel proces, snelle veroordeling en daaropvolgende toetsing aan de grondwet, escaleert de zaak dan al tot een nationale kwestie.

De populistische drievoudige Democratische presidentskandidaat en jurist William Jennings Bryan (1860-1925) werpt zich op als aanklager, waarop de bekende strafpleiter Clarence Darrow (1857-1938) zijn diensten aanbiedt aan de ACLU. Met deze twee bekende oratoren lijkt vuurwerk gegarandeerd en ontvouwt zich – mede door de opkomst van de radio – in juli 1925 een waar mediaspektakel in Dayton.

Darrow zet op de tweede zittingsdag de toon met zijn constatering dat de wet tegen de grondwet indruist en daarmee het hek van de dam is: ‘Onwetendheid en fanatisme zijn altijd aanwezig, vragen om voeding en smachten naar meer. Vandaag zijn het de leraren op openbare scholen, morgen de privéscholen. De dag erna predikanten en lezingen, tijdschriften, boeken en kranten. Na een tijdje, edelachtbare, is het een strijd tussen mens en geloof, totdat we met wapperende banieren en trommelslagen terugmarcheren naar de glorieuze tijden van de zestiende eeuw, toen onverdraagzamen takkenbossen in brand staken om de mannen te verbranden die het aandurfden om de menselijke geest enige intelligentie, verlichting en cultuur te brengen.’

‘Onwetendheid en fanatisme zijn altijd aanwezig, vragen om voeding en smachten naar meer’

Op dag drie maakt hij (zonder succes) bezwaar tegen de gewoonte van de rechter om een zitting met een gebed te beginnen en op dag zeven verzoekt hij (met succes) de spandoek ‘Lees uw Bijbel’ uit de rechtszaal te verwijderen. De rechter weigert (juridisch correct) de door Darrow opgeroepen experts te laten getuigen, maar staat hem wel toe Bryan als getuige-deskundige uit te horen. Dit verhoor is het meest iconische deel van de rechtszaak, mede doordat de zitting vanwege het warme weer en de massale publieke belangstelling in de buitenlucht plaatsvindt.

Die dialoog gaat vooral over Bijbelse kwesties: is de aarde echt in zes dagen geschapen, kwam Eva als eerste vrouw uit Adams rib en bracht Jonas echt drie dagen door in een grote (wal)vis? Vragen waarop Bryan steeds een Bijbelvast antwoord geeft: ‘Ik geloof dat alles in de Bijbel geaccepteerd moet worden zoals het daar staat.’ De afloop van de rechtszaak is voorspelbaar: zelfs Darrow pleit voor de uitspraak ‘schuldig’, zodat ze de zaak ‘kunnen voorleggen aan de hogere rechtbank om te bepalen of de wet goed is’. De jury, die geheel uit witte mannen bestaat, komt inderdaad binnen negen minuten met dit oordeel. De rechter legt vervolgens 100 dollar boete op.

Een pijnlijke misstap, want in Tennessee mag alleen een jury een boete van meer dan 50 dollar vaststellen. Het vonnis is daardoor onrechtmatig en de ACLU kan deze uitspraak dus niet grondwettelijk laten toetsen. Iets wat pas later wordt ontdekt en Bryan nooit heeft geweten. Hij sterft vijf dagen na de uitspraak aan een beroerte en wordt begraven op Arlington National Cemetery met op zijn grafsteen de opschriften: ‘Staatsman, maar toch vriend van de waarheid!’ en ‘Hij behield het geloof’.

‘Als pr-campagne kan het Scopes-proces gezien worden als een overwinning voor onze kant. Maar de juridische gevolgen hadden nauwelijks rampzaliger kunnen zijn’, schrijft de bekende paleobioloog en publicist Stephen Jay Gould in 1999 in God en Darwin. De Butler Act bleef gewoon van kracht, al werd die nooit meer actief toegepast. ‘Maar hij bleef een steeds aanwezig wapen tegen het juiste onderwijs in de biologie. Uitgevers van studieboeken, de meest laffe tak van de uitgeverswereld, zwichtten over het algemeen en lieten de evolutie eruit of brachten het onderwerp onder in een klein hoofdstukje achter in het boek’, stelt Gould. Pas in 1968 slaagt de moedige biologiedocent Susan Epperson uit Little Rock in Arkansas erin een vergelijkbare anti-evolutiewet ongrondwettelijk te laten verklaren, wat ook het einde betekent van de Butler Act in Tennessee.

Ook later zijn er in de Verenigde Staten nog geruchtmatige rechtszaken rond het onderwijs in evolutie geweest: zo nemen eind jaren zeventig zowel Arkansas als Louisiana wetten aan die scholen verplicht stellen evenveel tijd aan onderwijs in evolutie als creationisme te besteden. In die Edwards versus Aguillard-zaak, waarbij biologiedocent Don Aguillard uit Louisiana steun krijgt van 72 Nobelprijswinnaars, besluit het Amerikaanse Hooggerechtshof in 1987 dat zulke wetten in strijd zijn met het eerste amendement van de grondwet (vrijheid van godsdienst en meningsuiting). En in 2005 oordeelt een rechtbank in Pennsylvania – in de Kitzmiller versus Dover Area School District-zaak – dat intelligent design geen wetenschap is en dus niet onderwezen mag worden als alternatief voor evolutie.

Wetenschapshistoricus Bert Theunissen wijst erop dat deze latere zaken een volledig andere context hebben dan de Scopes Trial. ‘Bryan was een populist en streng religieus, maar in sociaal opzicht een hervormer. Hij verzette zich vooral tegen het sociaal-darwinisme en de implicatie dat evolutie automatisch betekent dat het recht van de sterkste zegeviert’, aldus Theunissen. ‘Bij de latere kwesties gaat het om een kleine en fanatieke groep die creationisme als wetenschap probeert te positioneren.’

In Nederland en Europa is de discussie tussen geloof en wetenschap nooit zo op de spits gedreven als in de Verenigde Staten, constateert Theunissen (zie kader: ‘Bijbelvast in Nederland’). ‘We moeten ook waken voor de claim dat de wetenschap de waarheid in pacht heeft. Een wetenschapper doet aan waarheidsvinding en ook inzichten in evolutie zijn constant aan veranderingen onderhevig. We kunnen vast iets leren van de Scopes Trial, maar als historicus ben ik huiverig voor algemene lessen. Kennis van het verleden is het enige dat we hebben om de toekomst vorm te geven, maar we moeten ons er altijd bewust van zijn dat contexten en omstandigheden veranderen’, stelt Theunissen.

Dat in de decreten die President Trump nu rondstrooit het woord ‘evolutie’ niet voorkomt, stelt hem niet gerust. Theunissen: ‘Hij richt zich nu vooral op alles rond diversiteit, klimaat en gender. Maar als Trump er belang bij heeft fundamentele creationisten te behagen dan weet je maar nooit waar het op uitdraait. Het is belangrijk waakzaam te blijven.’

Een populaire foto en cartoon die in 1925 in bladen verschenen naar aanleiding van de Scopes Monkey Trial : het aapje Jock luister naar de uitspraak op 21 juli (boven) en een voorstelling van een college op de bijbelvaste ‘Bryan University of Tennessee’ (onder).

In de tijd van de Scopes Trial was het studieboek A Civic Biology (‘Burgerbiologie’) van de Amerikaanse biologiedocent George William Hunter (1863-1948) hét leerboek voor de biologie. Het is niet specifiek besproken tijdens de rechtszaak, maar speelt wel een grote rol op de achtergrond. Begrijpelijk, want het boek bevat niet alleen uitleg over de evolutietheorie, maar noemt dat een ‘doctrine’, wijst het (witte) Kaukasische ras aan als ‘het hoogste type’ en pleit openlijk en op valse gronden voor eugenetica: ‘Tuberculose, syfilis, (…), epilepsie en zwakzinnigheid zijn handicaps die niet alleen oneerlijk, maar ook misdadig zijn om door te geven aan het nageslacht.’ ‘Gedegenereerde families’ staan beschreven als ‘echte parasieten’. ‘Als zulke mensen lagere dieren waren, zouden we hen waarschijnlijk afmaken om te voorkomen dat zij zich verspreiden’, met nog wel de toevoeging ‘humaniteit laat dit niet toe’. De edities die na de Scopes Trial verschijnen zijn – gelukkig ook op deze punten – grondig herzien. Maar hierin is ook ‘de evolutie van de mens’ veranderd in ‘ontwikkeling van de mens’, het schema met fossielen van voorlopers van de paarden geschrapt en veel verwijzingen naar evolutionaire concepten verwijderd. Het bevat nog wel een korte biografie van Darwin, maar het woord ‘evolutie’ wordt niet langer gebruikt.

In Nederland is, zowel uit protestantse als rooms-katholieke hoek, zeker verzet geweest tegen de evolutietheorie, maar na de jaren vijftig laait het debat over schepping en evolutie nog maar sporadisch op. Dit komt dan vooral uit de vrijgemaakt gereformeerde en evangelische minizuilen, onder meer zichtbaar in het boek De evolutieleer, een theorie op haar retour (1969), de oprichting van de Evangelische Omroep (EO, 1969) en Evangelische Hogeschool (1974) en de tv-serie Adam of aap (1977). Vanaf 1995 zit evolutie stevig in middelbare schoolexamens en ontstaan er alleen nog wat rimpeltjes rond intelligent design (2005) en de EO-censuur in het commentaar bij BBC-natuurdocumentaires (2007). Verzet tegen evolutie komt eigenlijk alleen nog van wonderlijke splinterclubjes als creatie.info (brochure Evolutie of schepping in Darwinjaar 2009) en de Stichting De Oude Wereld (Evolutie – het nieuwe studieboek, 2010). Het creationisme is in Nederland nog niet helemaal uitgestorven en concentreert zich nu in het Logos Instituut met een website, nieuwsbrief en de viermaandelijks gratis verstuurde glossy Bijbelvast. Hierin valt te lezen dat dino’s en mensen kort en in harmonie samenleefden, de zondvloed fossielen in verschillende aardlagen sorteerde en ‘de Heere God de mens mannelijk en vrouwelijk maakte: dus niet allemaal hetzelfde, en ook niet iets daar tussenin’.

Zie ook:

-Scopes Trial Centennial Conference (met Richard Dawkins) - The Chattanoogan Hotel, Chattanooga, Tennessee (USA), 18-20 juli 2005

-100 years after Scopes trial, cultural discourse about 'Bible Belt' Christians still suffers - opiniestuk Amanda Held Opelt, website Religion News Service, 3 juli 2025

-A century after the Scopes monkey trial, 1 in 4 Americans reject evolution - Washington Times, 1 juli 2025

-1 in 4 Americans reject evolution, a century after the Scopes monkey trial spotlighted the clash between science and religion - The Conservation, 1 juli 2025

-A Century Later, the Spirit of Scopes Is Alive and Well - Evolution News, 1 juli 2025

-The Scopes Monkey Trial: A Battle of Worldviews - Website Institute for Creation Research, 30 juni 2025 (Let op: bevat enige lariekoek)

-What was the Scopes Trial? - How one teacher’s arrest sparked a national debate - website National Geographic, 23 juni 2025

-100 years after the Scopes trial, science is still under attack - ScienceNews, 16 juni 2025

-A Century Ago, a High School Teacher From a Small Tennessee Town Ignited a National Debate Over Human Evolution - Smithsonian magazine, 21 mei 2025

-Looking Back with Epperson, Fifty Years Later - NCSE-website, 5 november 2018