Nederland: bakermat voor haaien

De Waddenzee en Oosterschelde blijken kraamkamers voor kraakbeenvissen. Bionieuws hengelde mee op Sharkatag 2025 en zag dat sommige haaien en roggen weer opleven.

‘Er ging een explosie van geluk door me heen. Ik had niet verwacht ooit zoiets mee te maken.’ Met enige zelfspot ondergaat Eric Eversdijk de plichtplegingen rond zijn primeur. De relatiemanager bij Rijkswaterstaat Zee en Delta in Goes slaat op 9 juli tijdens Sharkatag 2025 als eerste een flinke gevlekte gladde haai (Mustelus asterias) aan de haak, aan boord van sportvissersboot Barracuda. Schipper Jack assisteert behendig bij het binnenhalen, vliegensvlug onthaken en opmeten van de haai. Eversdijk gaat vervolgens op de foto met zijn trotse buit: een vrouwtje van 85 centimeter. De haai gaat weer snel overboord, zwemt nog even aan het zeeoppervlak en duikt vervolgens kopje onder. Een scène die zich die ochtend op de Barracuda twaalf keer herhaalt: acht keer een volwassen vrouwtje, twee keer een mannetje en twee keer haaienpups. Alleen die pups worden nu gemerkt door het opspelden van een kleine floytag bij de rugvin.

Alleen de pups worden nu gemerkt door het opspelden van een kleine floytag bij de rugvin

Het driedaagse evenement Sharkatag is een samenwerking tussen Sportvisserij Nederland en de Nederlandse Charterboot Vereniging. ‘We vissen al zo’n vijftien jaar op haaien. Niet alleen voor het plezier van sportvissen, maar ook omdat het waardevolle informatie oplevert over migratie, groei en voortplanting van gevlekte gladde haaien’, vertelt Niels Brevé, teamleider kennis en onderzoek bij Sportvisserij Nederland en onderzoeker bij Wageningen University & Research. ‘Wees niet ongerust, deze haaiensoort bijt niet. Ze hebben alleen maar stompe, platte tandjes.’ In de buitenhaven op werkeiland Neeltje Jans, bij de stormvloedkering in de Oosterschelde, liggen een tiental vissersboten klaar om de Noordzee op te varen. Ieder met zo’n acht tot tien deelnemers, die op deze vipdag bestaan uit politici, beleidsmakers, bestuurders en een journalist.

Barracuda-schipper Jack zorgt aan boord voor hengels met lijn, lood en haken. Hij bevestigt bij de eerste ronde zelfs een garnaal aan de haak en werpt de hengels uit. ‘Geef wat extra lijn, zodat het aas vlak op de grond ligt’, is zijn advies. ‘De hengel staat in een standaard, dus neem een drankje en maak je geen zorgen: een gevlekte gladde haai kan echt iedereen binnenhalen.’ De Facebook- en Instagrampagina’s van charterboten geven hem gelijk: ze staan vol portretten van vissers van allerlei leeftijden die fier een haai(tje) vasthouden.

‘De vangkans is hier enorm toegenomen. Vijftien jaar geleden was je al blij als je vijftig haaien in een jaar ving en nu vang je er per boot wel vijftig op een dag. Hier lijkt het goed te gaan met de gevlekte gladde haai, maar het blijft de vraag of zich dat ook doorvertaalt naar de hele populatie. Hij staat op de rode lijst als bijna bedreigd’, zegt Brevé. Er is volgens hem steeds meer bewijs dat deze levendbarende haaiensoort de Oosterschelde gebruikt als kraamkamer en de voordelta als paaiplaats. Door analyses aan gemerkte en teruggemelde haaien van het Sharkatag-project is vijf jaar geleden al vastgesteld dat mannetjes- en vrouwtjeshaaien van allerlei maten zich in de lente en zomer in de Zeeuwse Delta ophouden (Journal of Fish Biology, 2020). ‘In de winter trekken de grootste vrouwtjes zuidwaarts door Het Kanaal tot Bretagne en zelfs de Golf van Biskaje, terwijl grote mannetjes juist noordwaarts wegtrekken’, vertelt Brevé. ‘Inmiddels zijn er al zo’n 5.500 haaien gemerkt en richten we het onderzoek alleen nog op de hele kleine, pasgeboren jongen en hele grote, volwassen ouderdieren. Sinds 2020 taggen we daarom alleen nog exemplaren kleiner dan 35 en groter dan 110 centimeter. Het bewijs voor een kraamkamer stapelt zich op: zo’n 95 procent van de exemplaren die we in de Oosterschelde vangen zijn grote vrouwtjes van meer dan 84 centimeter en het is de enige plaats waar we piepkleine pups – pasgeboren haaitjes – vangen. Het paaien is lastiger te bewijzen omdat vrouwtjeshaaien sperma kunnen opslaan en zichzelf later kunnen bevruchten. Wel zien we regelmatig paaiduo’s aan de oppervlakte zwemmen, maar die zijn lastig te bemonsteren.’

Omdat sportvissers hun vangsten hier vrijwel allemaal direct terugzetten, vormt dit volgens Brevé geen bedreiging voor de populatie. ‘En West-Europese beroepsvissers vissen niet gericht op gevlekte gladde haaien en landen ze ook weinig aan. Je kunt ze eten, als je weet hoe je ze klaar moet maken. Als je dat niet goed doet, gaan ze naar ureum stinken en daarom worden ze ook wel zeikhaaien genoemd. Hier schijn je al drie haaien voor een euro te kunnen kopen. In landen rond de Middellandse Zee is de situatie anders: daar wordt er gericht op gevist.’ Ze staan op de menukaart als emissole of saumonette . Brevé: ‘Je moet er niet aan denken dat iemand op het onzalige idee komt om in de Oosterschelde met netten op haaien te gaan vissen: die raken dan bomvol zwangere haaien die spontaan premature pups baren, een drama! Omdat de Oosterschelde veel wiergroei kent en dit wier opgetrommeld in de mosselvisserij, is vissen met netten lastig. Maar ook in de voordelta is het iets wat je echt niet moet willen. Met één trek vang je zo honderd tot duizend haaien weg. Dan ben je snel klaar’, meent Brevé. Hij werkt met collega’s aan een publicatie die de Oosterschelde aanwijst als belangrijke kraamkamer en de voordelta als mogelijk paaigebied van de gevlekte gladde haai. ‘Daarmee kunnen we wellicht een terugzetplicht en periodiek vangstverbod afdwingen en de Oosterschelde tot een vrijhaven maken voor deze haai.’

Ook kraakbeenvissenexpert Paddy Walker, directeur van de Nederlandse Elasmobranchen Vereniging (NEV) en docent bij Hogeschool Van Hall Larenstein, is overtuigd van de kraamkamerfunctie van de Oosterschelde. ‘Zowel de gevlekte gladde haai en levendbarende pijlstaartrog baren hun jongen vrijwel zeker in de Oosterschelde en voor de ruwe haai vermoeden we dat zowel de Oosterschelde als de Waddenzee kraamkamers zijn’, vertelt Walker. ‘De ruwe haai was ooit een algemene soort in de Noordzee, maar staat nu als ernstig bedreigd op de rode lijst.’ Levendbarende haaien en roggen zijn extra gevoelig voor overexploitatie: ze leven lang, hebben een trage voortplanting en weinig nakomelingen. Evolutionair zijn kraakbeenvissen een heel succesvolle groep en ze bevolken al bijna 450 miljoen jaar de zeeën, maar ze zijn wel kwetsbaar voor snelle veranderingen in hun omgeving. In dat opzicht lijken ze meer op zeezoogdieren dan op vissen.’

‘Wereldwijd zijn er nog veel bedreigingen voor haaien en roggen, maar de Noordzee laat zien dat je met goed beleid, beheer en bescherming positieve stappen kunt zetten’, stelt Paddy Walker, directeur van de Nederlandse Elasmobranchen Vereniging (NEV). Die werd in 2010 mede opgericht om de grote kennisleemtes over kraakbeenvissen op te vullen. ‘Zonder kennis is goed beheer en behoud niet mogelijk, maar zonder een aanknopingspunt in beleid kan de kennis niet worden gebruikt. Je hebt gericht onderzoek nodig, maar je moet verkregen kennis ook vertalen in haalbare acties en praktische stappen. En dan heb je ook te maken met bestaande verdienmodellen’, vertelt Walker. ‘Visserij en bijvangsten zijn een realiteit. Soms kan je daarom bijvoorbeeld beter inzetten op het verkrijgen van uitzonderingen op de aanlandplicht en bevorderen van minder bijvangsten en het snel terugzetten van haaien en roggen.’ De NEV heeft actief bijgedragen aan implementatie van de Europese Kaderrichtlijn Mariene Strategie (2008), het opstellen van het Nederlandse Haaien Actie Plan (2015-2021) en zijn opvolger: het Haaien- en Roggen Actieplan (2022-2027). In haar derde lustrumjaar organiseert de vereniging van 29 tot 31 oktober de jaarlijkse conferentie van de European Elasmobranch Association in Diergaarde Blijdorp Rotterdam. Walker: ‘Onder de titel Tomorrow’s World werpt dat een blik op de toekomst van haaien en roggen en voor de Noordzee is die niet zorgeloos maar wel hoopgevend’.

Haaien en roggen in Nederland