DOOR STEIJN VAN SCHIE - FOTO'S: KEVIN LANGERGRABER, ARIZONDA STATE UNIVERSITY - 27-10-2023 - Zoölogie
Ma Rainey, een postreproductief vrouwtje uit de Ngogo-gemeenschap van chimpansees in Kibale National Park, Oeganda, en haar volwassen zoon Wes. Foto Kevin Langergraber, Arizona State University.
Bij een populatie chimps in Oeganda komt de vruchtbaarheid rond het 50ste levensjaar door hormoonveranderingen volledig stil te liggen, waarna de vrouwtjes nog vele jaren kunnen leven.
Wilde vrouwtjeschimpansees in Oeganda ondergaan een menopauze; nadat ze het vermogen verliezen om nakomelingen te krijgen, leiden ze nog vele jaren een actief leven. Dat concludeert een Duits-Amerikaans onderzoeksteam 27 oktober in Science op basis van demografisch en hormonaal bewijs. De chimpansee is daarmee naast de mens de enige andere primaat waarbij een menopauze is vastgesteld. Verder komt het fenomeen, voor zover bekend, alleen voor bij vijf soorten tandwalvissen, waarvan orka’s het bekendste voorbeeld zijn.
VRUCHTBAAR
De onderzoekers baseren zich op 21 jaar aan observaties van 185 oostelijke chimpansee-vrouwtjes (Pan troglodytes schweinfurthii) in Nationaal Park Kibale in Oeganda. Vruchtbaarheid blijkt net als bij andere chimpansees en mensen vanaf het 30ste levensjaar af te nemen en reproductie stopt volledig rond hun 50ste. Hoewel de meeste chimps dan sterven of al dood zijn, blijken vrouwtjes in de onderzochte populatie na hun 50ste soms nog vele jaren actief te zijn. De onderzoekers rekenen voor dat een vrouwtje dat op 14-jarige leeftijd volwassenheid bereikt, gemiddeld een vijfde van haar leven post-reproductief doorbrengt.
Van links naar rechts: Garbo, Marlene en Leonore, drie postreproductieve vrouwtjes uit de Ngogo-gemeenschap van chimpansees in Kibale National Park, Oeganda. Foto's Kevin Langergraber, Arizona State University
Om het hormonale verloop te achterhalen, analyseren de biologen vervolgens 560 urinemonsters van 66 vrouwtjes van tussen de 14 en 67 jaar oud. Daaruit blijkt dat de menopauze opvallend vergelijkbaar is met die van mensen: hoeveelheden van het follikelstimulerend hormoon en luteïniserend hormoon nemen toe, terwijl oestrogeen en progesteron juist afneemt. Bij mensen stopt gelijktijdig de werking van de eierstokken door uitputting van de Graafse follikels.
PREDATIE
Voorlopig is het gissen waarom men alleen bij deze populatie chimpansees een menopauze constateert. Mogelijk leven de chimps langer door de relatief gunstige ecologische omstandigheden waarin ze leven; er is weinig predatie en veel voedsel beschikbaar. Een andere verklaring is dat menopauze bij alle chimpansees aanwezig en geëvolueerd is, maar simpelweg niet meer overal tot uiting komt door recente negatieve antropogene effecten, waaronder grootschalige ziekte-uitbraken.
De grootmoederhypothese – die ervan uitgaat dat post-reproductieve vrouwen hun dochters helpen met het nageslacht – kan het ontstaan van de menopauze bij chimpansees waarschijnlijk niet verklaren: dochters verlaten bij volwassenheid de groep waarin ze zijn geboren, terwijl zoons juist blijven. De zogeheten reproductief-conflicthypothese lijkt relevanter. Die stelt dat oudere vrouwtjes gedurende de tijd genetisch steeds meer gaan lijken op de groep waarin ze leven en gelijktijdig kampen met minder paringsopties door toenemende competitie met jongere vrouwtjes. Om de nadelige effecten op inclusieve fitness te beperken, het loont voor de oudere vrouwtjes niet meer om in reproductie te investeren.