Door Steijn van Schie - Foto: Lawrence Reeves (University of Florida) - 31-10-2025 - Nieuws
Een vrouwelijk Culex pipiens-mug. Foto: Lawrence Reeves (University of Florida)
De mensbijtende ondersoort van de gewone steekmug ontstond niet in de tunnels van Londen, maar in menselijke nederzettingen langs de Nijl.
De zogeheten London Underground mosquito blijkt duizenden jaren ouder dan de Londense metro. Een nieuwe studie ontkracht daarmee een hardnekkige mythe over de oorsprong van de gewone steekmug Culex pipiens: de mensbijtende ondersoort molestus blijkt niet in de twintigste eeuw in Londen te zijn ontstaan, maar ruim duizend jaar geleden in het oostelijke Middellandse-Zeegebied, vermoedelijk in Egypte, waar de mug zich al aan menselijke nederzettingen had aangepast (Science, 24 oktober).
Nauwe ruimtes
Hoewel de twee ondersoorten van de gewone steekmug – die in gematigde streken wereldwijd voorkomen – er hetzelfde uitzien, verschillen ze sterk in gedrag en ecologie. De bovengrondse Culex pipiens pipiens bijt vooral vogels, paart in open lucht en overwintert als volwassen vrouwtje in een soort winterslaap. De ondergrondse C. p. molestus daarentegen blijft het hele jaar actief, paart in nauwe ruimtes en heeft geen bloed nodig voor de rijping van haar eieren.
Die eigenschappen maakten molestus berucht in Londen tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen burgers schuilden in metrostations en massaal werden gestoken. De agressieve mug kreeg de bijnaam London Underground mosquito en gold lang als hét voorbeeld van snelle stedelijke evolutie. Het idee dat de soort zelf in Londen zou zijn ontstaan, leefde echter vooral in de populaire media; genetisch bewijs daarvoor ontbrak.
Nederzettingen
Een internationaal team van onderzoekers testte die hypothese door het dna te analyseren van 357 muggen uit 77 populaties in Europa, Noord-Afrika en WestAzië. Daaruit blijkt dat molestus zich tussen circa 1.300 en 12.500 jaar geleden afsplitste van de vogelbijtende pipiens, waarschijnlijk in het oostelijke Middellandse-Zeegebied. De oudste en genetisch meest diverse populaties werden gevonden in Egypte, waar toen al dichtbevolkte nederzettingen langs de Nijl opkwamen. De studie bevestigt daarmee eerdere vermoedens over een mediterrane oorsprong.
Hybridisatie tussen de vogelbijtende pipiens en de mensbijtende molestus blijkt zeldzaam
De belangrijkste gedragskenmerken van molestus – paren in besloten ruimtes, overwinteren zonder diapauze en eieren leggen zonder bloedmaal – komen ook voor bij hedendaagse, bovengrondse populaties uit Egypte. Dat wijst erop dat deze eigenschappen eerst bovengronds ontstonden, in nauwe relatie met menselijke omgevingen, en later een evolutionaire vooradaptatie vormden voor het succes in de moderne stad.
Hybridisatie tussen de vogelbijtende pipiens en de mensbijtende molestus blijkt zeldzaam, maar komt vaker voor in dichtbevolkte gebieden, tot zo’n 5 procent in Parijs. Zulke kruisingen kunnen een rol spelen bij de overdracht van het Westnijlvirus, omdat de hybriden zowel vogels als mensen bijten, concluderen de onderzoekers.