Verhogen coronazelftesten de schijnveiligheid?

Antigeen-testen zijn goedkoop en relatief simpel uit te voeren. Foto: ANP, Rob Engelaar

De langzame verschuiving richting groepsimmuniteit door vaccinatie versterkt de roep meer open te gooien. Kunnen zelftesten hier een rol in spelen of creëren ze slechts een vals gevoel van veiligheid?

Ze gaan volgens mediaberichten bij drogisterijen en apotheken als broodjes over de toonbank: de antigeen-sneltesten voor thuisgebruik. Ze zijn relatief simpel uit te voeren, kosten niet veel – vanaf 5 euro per test – en beloven betrouwbaar vast te stellen of iemand besmettelijk voor corona is. De kans op een onterechte positieve test is zelfs minder dan 1 procent en in de praktijk is zo van 8 van de 10 mensen de besmettelijkheid te detecteren. Vier van zulke sneltesten voor thuisgebruik kregen begin april ontheffing van het RIVM om de markt op te gaan. Het is nadrukkelijk geen alternatief voor de beter scorende PCRtest: mensen met klachten moeten gewoon naar de teststraat. Levert het grotere aandeel vals-negatieve uitslagen van zelftesten geen schijnveiligheid op, wat besmettingsrisico’s vergroot?

Jan Kluytmans, arts-microbioloog van Amphia Ziekenhuis Breda en UMC Utrecht, tevens voorzitter VWS-werkgroep Thuistesten

‘Persoonlijk ben ik er geen voorstander van dat zulke zelftesten nu voor iedereen bij de apotheker liggen. Het zijn prima tests die maar 1 minuut tijd kosten om uit te voeren en na 15 minuten een resultaat geven. Maar je moet ze niet zien als medisch diagnostische testen, maar vooral strategisch en onder regie inzetten voor preventie. De betrouwbaarheid is ook in de praktijk best hoog, met een score voor de gevoeligheid van 80 procent, en dat kan bij heel goede uitvoering zelfs oplopen tot boven de 90 procent. Zo kun je in de praktijk snel minstens 8 van de 10 besmettelijke mensen opsporen, waaronder ook mensen die geen symptomen vertonen. Dat zijn mensen die dus nooit naar de teststraat waren gegaan. Als je dit soort testen breed inzet kun je de maatschappij op een veilige manier weer ruimte bieden.

‘Dat maakt het een instrument om bijvoorbeeld studenten weer college of praktijkonderwijs te geven als iedereen zich vooraf laat testen. Dat moet je goed uitleggen, want het is een collectief belang. Een individuele student kan zeggen dat zo’n test alleen maar nadelen heeft, omdat hij bij een positieve test niet mee mag doen. Het alternatief is dat er weinig kan zo lang het virus zo actief is, tenzij we samen verantwoordelijkheid nemen.

‘Het aandeel vals-negatieve uitslagen is een punt van zorg, maar dat valt in zekere zin ook weg tegen een groter gedragsprobleem. Bijna de helft van de Nederlanders laat zich nu niet testen, terwijl ze wel (lichte) klachten hebben. Zelftesten kunnen daar een verschil maken en zijn misschien ook meer dan een plan B voor een paar maanden, als er straks onverhoopt minder vaccingevoelige varianten opduiken. Het is een instrument om verantwoord meer mogelijk te maken: liefst onder regie, wellicht niet altijd vrijblijvend en dan gratis verstrekt.’

Casper Albers, toegepast statisticus aan de Rijksuniversiteit Groningen

‘Het staat of valt met de boodschap die je aan de test meegeeft. In dit geval moet absoluut duidelijk zijn dat je zo’n sneltest niet moet zien als een alternatief voor de teststraat. Zo’n zelfuitgevoerde sneltest scoort immers toch slechter op zowel het aantal vals-positieven als vals-negatieven dan de PCR-test. Dat hangt daarmee meteen ook samen met de prevalentie van corona. Nu circuleert er nog veel te veel virus, dus kan het door het hoge aandeel vals-negatieven – mensen die zich onterecht als niet besmettelijk beschouwen – enorm uit de bocht vliegen. Dat effect neemt al sterk af naarmate er meer mensen gevaccineerd zijn en de prevalentie van het virus afneemt.

‘De betrouwbaarheidsscores van sneltesten zitten volgens opgave van de producenten allemaal hoog in de 90 procent. Zelfs als je dan in de praktijk 8 op de 10 mensen eruit haalt die besmettelijk zijn, is het wel een interessant instrument gezien de discussie over perspectief. Epidemiologisch blijft het nog lang verstandig zoveel mogelijk thuis te blijven zitten, maar de roep klinkt steeds luider: we houden het niet meer vol en wat kunnen we nog wel. Bijeenkomsten worden toch veiliger als deelnemers zo’n sneltest hebben gedaan en zich verder netjes aan de regels houden.

‘Een beetje jammer is het dat de zelftesten beter scoren op het aandeel vals-positieven dan op vals-negatieven: dat heb je liever andersom, omdat het de schijnveiligheid kleiner maakt. Een kanttekening is ook dat de zelftests die op de markt komen goede instructies hebben en er onafhankelijke controle is op betrouwbaarheidsscores. Die klinken nu als harde wiskunde, maar producenten staan allemaal te trappelen om hun test in de markt te zetten. Als daar achteraf een zelftest bijzit die te veel beloofd, kan het dramatische gevolgen hebben.’

Amrish Baidjoe, veldepidemioloog en microbioloog bij het Rode Kruis in Noorwegen en London School of Hygiene and Tropical Medicine, lid onafhankelijke expertgroep Red Team Covid-19 NL

‘Zelftesten zijn revolutionair omdat ze zo snel en makkelijk toepasbaar zijn. Mijn grootste zorg is dat je ze eigenlijk beter niet kan toepassen buiten een teststraat, omdat er dan helemaal geen administratie van de resultaten plaatsvindt. Bij een zelf aangeschafte thuistest bepaalt iedereen zelf wat hij of zij met de uitslag doet. Je gaat dus infecties missen en mist ook de mogelijkheid om over de resultaten te communiceren en duiding te geven. Dat is vooral een groot risico als er nog veel virus rondgaat, zoals in Nederland. De meeste garantie op goede diagnose en advisering heb je in de ziekenhuissetting, maar die zien alleen de ernstige gevallen. Het volledig overgeven aan de commercie is het andere uiterste.

‘Je creëert zo ook zelf een heterogeniteit in de populatie, zodat je niet meer weet wat er precies rondgaat. Een sneltest levert alleen ja of nee en geen monster dat je kunt karakteriseren. Dat is ook ongunstig omdat meer besmettelijke varianten vaak eerst rondgaan onder jongeren en andere groepen die meer contacten hebben. Je verliest ook deels zicht op de effectiviteit van vaccins. Bovendien levert het ongelijkheid en uitsluiting op, omdat er nu eenmaal mensen zijn die zich niet kunnen permitteren om sneltesten te kopen om naar een evenement te gaan. ‘Als je sneltesten inzet, waarom dan niet net als in Azië in teststraten op elke hoek van de straat. Laagdrempelig maar met enige regie. Door bijvoorbeeld bij iedere tiende sneltest ook een PCR-test en monster voor verdere karakterisatie af te nemen om een vinger aan de pols te houden. Bij deze pandemie moeten we al zoveel op de tast doen, dus waarom zelf nog meer mist erbij maken.’