Icarus valt uit de lucht

Op 15 augustus 2018 bevestigden Russische kosmonauten de antenne van het Icarus-project op de Zvezda-module van het ISS. Sinds 3 maart 2022 geeft de Russische ruimteorganisatie Roscosmos geen gegevens van diermigraties meer door die deze antenne opvangt. Foto: Roskosmos / DLR

Rusland heeft de stekker getrokken uit het Icarus-project waarmee onderzoekers diermigraties volgen met een antenne op ruimtestation ISS. Dit dupeert honderden onderzoekers en treft ook Nederlands grutto-onderzoek en een uniek spreeuwenexperiment.

Het werd trots het ‘internet der dieren’ genoemd, maar lijkt door de Russische inval in Oekraïne uit te lopen op een deceptie. Als reactie op de Westerse sancties heeft Rusland het onderzoek stilgelegd naar trekvogels en andere diermigraties die gebruik maken van de Icarus-antenne op het internationale ruimtestation ISS. Het project Icarus (International Cooperation for Animal Research Using Space) is vleugellam gemaakt doordat de Russische ruimteorganisatie Roskosmos de datastroom van de sensoren 3 maart heeft stilgelegd.

Extra pijnlijk want toevallig kort daarop verscheen een feestelijk artikel die de eerste successen van waarnemingen met deze mondiale sensor voor dierbewegingen beschrijft (Trends in Ecology and Evolution, 8 maart), met meer dan tweehonderd ondersteunende auteurs, waaronder tientallen Russische wetenschappers. Van vijftien diersoorten – dertien vogelsoorten, de Afrikaanse palmvleerhond (Eidolon helvum) en de bedreigde Saiga-antiloop (Saiga tatarica) – is voor het eerst in bijna-realtime hun complete migratiecyclus gevolgd.

Beelden van dierbewegingen vastgelegd dankzij Icarus. Foto: MaxCine

Het Icarus-systeem maakt het in principe mogelijk om ‘online en wereldwijd gecoördineerd’ van honderdduizend dieren biogeografische basisgegevens te verkrijgen. ‘Dit zou het begin zijn van een doorlopende detectie van levensomstandigheden door dieren zelf’, stelt het artikel. De Amerikaanse gedragsbioloog en laatste auteur Martin Wikelski van het Max Planck Instituut voor Diergedrag in Radolfzell en initiatiefnemer van Icarus vergelijkt het systeem met een ‘internet der dieren’.

Tot nu toe is bijna 30 miljoen euro in het systeem geïnvesteerd en zijn op 91 locaties over de hele wereld, waaronder 21 locaties in Rusland, dieren voorzien van speciale Icarus-dataloggers (Science,25 maart). Die zendertjes zijn heel klein en maken het mogelijk ook kleinere dieren, zoals bijvoorbeeld merels, over grote afstanden te volgen. Hiertoe is in 2019 een in Duitsland ontwikkelde antenne bevestigd aan het ISS-ruimtestation. Elke keer dat het ruimtestation op zijn rondgang om de aarde langs een dier komt dat van een Icarus-zendertje voorzien is, wordt deze kort geactiveerd en worden gegevens uitgewisseld. Hierdoor voldoen heel kleine batterijen en zijn er al Icarus-transmitters ontwikkeld die slechts 4 gram wegen. De door ISS opgevangen gegevens werden tot voor kort doorgestuurd naar een grondstation in Rusland en daarna automatisch ingevoerd in Movebank, een openbare databank met informatie over dierbewegingen.

'Het stilleggen van de datastroom door Rusland dupeert wereldwijd misschien wel honderden onderzoekers'

Het stilleggen van de datastroom door Rusland dupeert wereldwijd misschien wel honderden onderzoekers, schat de Amsterdamse dierecoloog Judy Shamoun-Baranes. Zij volgt zelf vogelbewegingen met het systeem UvA-BiTS dat gebruikmaakt van relatief grote gps-trackers. ‘Ons systeem is niet gekoppeld aan Icarus en we kunnen er ook alleen vogelsoorten mee volgen die groter zijn dan een merel. Er gaat wel vaker iets mis met volgsystemen, maar dit is bij mijn weten de eerste keer dat een geopolitiek conflict zoiets veroorzaakt.’

GESTEGGEL

Trekvogelecoloog Theunis Piersma van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee meldt dat zijn onderzoek deels last heeft van de Russische ingreep. ‘Op dit moment vliegen er een tiental grutto’s met Icarus-zenders rond’, meldt hij. ‘Die zien we nu wel, maar we krijgen geen metingen door en ze zijn dus ook niet te zien op www.globalflywaynetwork.org.’

Screenshot van nog wel gevolgde grutto's door Team Piersma op de website van Global Flyway Network van 8 april 2022.

Zwaar gedupeerd is het spreeuwexperiment van het Vogeltrekstation van het Nederlands Instituut voor Ecologie. ‘We gebruiken het Icarus-systeem voor het herhalen van het klassieke verplaatsingsexperiment dat in de jaren vijftig door mijn voorganger Albert Perdeck is gedaan met spreeuwen’, vertelt Henk van der Jeugd, hoofd Vogeltrekstation. ‘Hiertoe zijn zo’n tachtig spreeuwen vorig jaar voorzien van zo’n miniatuurzendertje en is een deel daarvan half oktober naar Zuid-Duitsland gebracht en losgelaten. We hebben ongeveer 30 procent van de data al ontvangen, maar nu al een hele tijd niks meer gekregen. Het lijkt erop dat de Russen al langer data achterhouden. Daar was voordat de oorlog in Oekraïne uitbrak al gesteggel over en Wikelski is ook al langer op zoek naar alternatieven’, aldus Van der Jeugd. Hij betreurt het vooral dat de datablokkade het promotie-onderzoek van zijn aio Morrison Pot nu belemmert. ‘De zenders werken goed, dus vermoedelijk zijn de data wel ingezameld. Je voelt onmacht en we hebben er een hard hoofd in dat de 70 procent data die we missen alsnog beschikbaar komt. Ook een ander project van ons komt nu in gevaar, want komende zomer wilden we de trek van koekoeken met Icarus volgen. We zoeken nu naar een alternatief, maar dat betekent een financieringsprobleem, want de Icarus-zenders worden gratis beschikbaar gesteld.’

Kaartje uit het klassieke experiment van Albert Perdock aan de spreeuwentrek uit 1958 (links) en een vlucht spreeuwen bij zonsondergang in Jutland (rechts). Foto: Tommy Hansen

De Nederlandse astronaut André Kuipers, die vanaf december 2011 een half jaar op ISS doorbracht, vindt het ‘een drama voor de wetenschap dat het ruimtestation nu in geopolitiek vaarwater terecht is gekomen’. Dat de Icarus-antenne op het Russisch segment van het ruimtestation is bevestigd betekent volgens Kuipers dat de Russen er in principe volledige controle over hebben. ‘Het lijkt kinderachtig en pure pech, maar stemt ook somber voor de toekomst. Want onderzoek aan onze planeet vanuit de ruimte is eigenlijk niet goed mogelijk zonder goede internationale samenwerking.’