DOOR GERT VAN MAANEN - ILLUSTRATIE: ANDREY ATUCHIN, NATIONAL PARK SERVICE & PETRIFIED FOREST MUSEUMssociation - 27-01-2023 - Paleobiologie
Artistieke reconstructie van de oerwormsalamander Funcusvermis gilmorei (voorgrond) en de krokodil Acaenasuchus geoffreyi (achtergrond), zoals ze wellicht 220 miljoen jaar geleden leefden in het tropische woud van wat nu Petrified Forest National Park in Arizona is. De oerwormsalamander had wellicht nog pootjes, maar daarvan zijn nu geen fossiele bewijzen gevonden. Illustratie: Andrey Atuchin, National Park Service en Petrified Forest Museum Association (https://www.deviantart.com/olorotitan).
De vondst van fossielen van 220 miljoen jaar oude wormsalamanders levert overtuigend bewijs dat alle nu levende amfibieën één gezamenlijke vierpotige voorouder hadden.
Door het vrijwel ontbreken van fossiele vertegenwoordigers én pootjes bleven wormsalamanders taxonomisch altijd een beetje de verschoppelingen onder amfibieën. De vondst van zeker 76 fossiele individuen van de nieuwe wormsalamander Funcusvermis gilmorei, die 220 miljoen jaar geleden leefde, bewijst nu echter dat wormsalamanders echte tetrapoden zijn en met kikkers en salamanders in de klasse van amfibieën thuishoren (Nature, 26 januari). Dit blijkt uit een gedetailleerde anatomische studie van de Amerikaanse paleobioloog Ben Kligman van Virginia Tech en collega’s aan de zeer gefragmenteerde overblijfselen van Funcusvermis afkomstig uit een Trias-afzetting in Arizona. Het gaat hierbij vooral om schedel-, kaak-, tand- en wervelresten die 35 miljoen jaar ouder zijn dan de tot nu toe bekende fossielen van wormsalamanders.
Volgens Kligman hebben de wormsalamanders een heel ‘verpauperd fossielenbestand’ en vult de huidige vondst een belangrijke kennisleemte. De zeldzaamheid van fossielen van wormsalamanders wordt vaak toegeschreven aan hun gravende, ondergrondse levenswijze en sterk gereduceerde skelet. Door hun verborgen levenswijze is ook van levende wormsalamanders lang gedacht dat ze erg zeldzaam zijn. Maar inmiddels zijn er ruim tweehonderd soorten geïdentificeerd en blijken wormsalamanders in Afrika, Amerika en Azië vrij algemeen voor te komen, hoewel ze compleet ontbreken in Europa en Oceanië.
Wormsalamanders zijn lang zelfs ingedeeld bij de slangen, maar ook nu zijn er nog veel discussies over hun positie binnen, of net buiten, de amfibieën. Daar maakt Funcusvermis (‘Funky Worm’, vernoemd naar een lied van de Ohio Players uit 1972) volgens Kligman en collega’s nu definitief een eind aan. De oerwormsalamander combineert namelijk voorouderlijke amfibiekenmerken, zoals het ontbreken van aanpassingen voor het moderne tentakelorgaan, met kenmerken van moderne wormsalamanders in anatomie van kaken, oogkassen en schedel. Hij overbrugt zo de kloof tussen moderne wormsalamanders en oertetrapoden en bevestigt dat wormsalamanders echt amfibieën zijn.
De Leidse bioloog Manon de Visser, die bij Naturalis en Instituut Biologie Leiden genetisch onderzoek doet aan de evolutie van salamanders, is enthousiast over de studie. ‘Deze ontdekking van een oeroude missing link vult een groot gat in het fossielenarchief van amfibieën’, aldus De Visser. ‘Er zijn aan de hand van dna al wel schattingen gedaan over zo’n amfibievoorouder, maar zonder fysiek bewijs blijft dat altijd een beetje discutabel. Maar nu is er bijna geen twijfel meer over mogelijk dat wormsalamanders, salamanders, kikkers en padden afstammen van éénzelfde voorouder. Heel tof vind ik dat, als wetenschappers uit verschillende hoeken gegevens verzamelen en alles dan uiteindelijk zo sterk samenkomt.’