‘Alleen het recht kan de mens in toom houden’

Filosoof Erno Eskens vindt rechten voor mensen niet genoeg: ‘We moeten van strategie veranderen en een deel van onze macht afstaan.’

We mishandelen landbouwhuisdieren en laten de natuur kwijnen, ondanks wetgeving die dat moet tegengaan. Een andere strategie is nodig, zegt filosoof Erno Eskens, en hij stelt voor om alle levende wezens op te nemen in de grondwet.

‘Wereldwijd ben ik de eerste die ervoor pleit om niet alleen dieren, maar ook planten, schimmels en zelfs bacteriën rechten te geven.’ Filosoof en politicoloog Erno Eskens lacht er vrolijk bij, maar hij meent het serieus: ‘We hebben ons als mens alle macht op aarde toegeëigend, nu is het tijd om die te herverdelen.’ Het is het onderwerp van zijn boek dat op 6 maart verscheen: Het zoölogisch manifest – Rechten voor alles wat leeft. Waar biologen zoölogisch lezen als dierkundig, wijst Eskens erop dat het Oudgriekse zoö niet alleen dier betekent, maar ook levend wezen. Het gaat hem om die ruimere betekenis.

Eskens, filosoof, politicoloog en uitgever bij uitgeverij Noordboek, legde een lang traject af. Dat begon toen hij het boek Animal liberation las van de Australische bio-ethicus Peter Singer, die betoogt dat we dieren niet mogen discrimineren ten opzichte van mensen. Eskens: ‘De status van het dier is een interessant filosofisch thema: het raakt aan wie we zijn en wat we doen. Het boek van Singer kwam als een mokerslag bij mij binnen en ik kon het thema niet meer loslaten. Als hij gelijk heeft, moeten we de samenleving opnieuw inrichten. Maar hoe? Dat vond ik een boeiende intellectuele puzzel.’

Gelijke behandeling
In 2009 publiceerde hij zijn boek Democratie voor dieren: een theorie van rechtvaardigheid. Daarin stelde hij voor om dieren, net als mensen, rechten te geven. ‘Mijn ethische uitgangspunt is: gelijke gevallen krijgen een gelijke behandeling, onafhankelijk van om welke diersoort het gaat.’ En inmiddels is hij dus een flinke stap verder: ook planten, schimmels en micro-organismen gunt hij rechten, evenals soorten, relaties tussen soorten en ecosystemen. Hoe beargumenteert hij dat?

‘Je hoeft niet te weten wat er in een wezen omgaat om te zien dat hij moeite doet’

‘Ik beperkte me eerst tot dieren, omdat die hersenen hebben, pijn voelen en gedrag tonen. Maar ik ben me gaandeweg gaan realiseren dat ook planten dingen nastreven. Ze kunnen meer dan we hadden gedacht, blijkt steeds weer. Bijvoorbeeld: als planten door insecten worden aangevreten, laten ze geurstoffen los die natuurlijke vijanden van die plaaginsecten aantrekken. Andere planten nemen die hulproep waar en schroeven uit voorzorg hun verdediging tegen insecten op. Dat laat zien dat planten, net als dieren, moeite doen voor dingen, bijvoorbeeld geurstoffen of afweerstoffen synthetiseren. En als een wezen moeite doet, is er iets wat ertoe doet, wat belang heeft. Daar kun je rechten aan koppelen.’

Ook voor schimmels en micro-organismen zijn kennelijk dingen van belang. Bacteriën in een kolonie bijvoorbeeld werken samen en verdelen taken: een vorm van moeite doen. ‘Je hoeft niet te weten wat er in een wezen omgaat om te zien dat hij moeite doet, en daaruit kun je wel enigszins afleiden waar zijn belangen liggen.’

Belangen
De belangen van levende wezens kunnen in aanraking komen met de onze. ‘Dat gebeurt tegenwoordig eigenlijk overal, want we beïnvloeden alle leefomgevingen op verschillende manieren. Dan is het eerlijk om de belangen van andere wezens te erkennen en tegen de onze af te wegen. Door alle wezens rechten toe te kennen, geven we ze een stem.’ Eskens pleit daarom voor een zoö-inclusieve grondwet en een zoö-inclusief parlement.

Maar we houden toch al rekening met belangen van andere soorten? Er is een zorgplicht voor gehouden dieren en er is stevige wet- en regelgeving voor natuurbescherming. ‘Ja, maar daarmee hebben wij het nog steeds voor het zeggen, het is bevoogdend en vernederend. En het werkt niet: landbouwhuisdieren worden schandalig behandeld, wilde soorten gaan achteruit. We moeten dus van strategie veranderen en een deel van onze macht afstaan. Als we alle levende wezens rechten toekennen, kunnen vertegenwoordigers namens hen die rechten opeisen en rechtszaken aanspannen. Alleen het recht houdt ons mensen in toom. Bovendien komen eventuele schadevergoedingen dan ten goede aan de benadeelde wezens. Nu vloeien die vergoedingen in de staatskas en daar hebben ze niets aan.’

Plichten
Alle levende wezens zijn voor Eskens rechtssubject, wat betekent dat ze niet alleen rechten, maar wellicht ook plichten hebben. ‘Over die plichten heb ik nog niet nagedacht. Je zou kunnen denken aan ecosysteemdiensten zoals bestuiving of waterzuivering, maar die kant wil ik vooralsnog niet op.’

Hoe zal het boek worden ontvangen? ‘Toen ik mijn eerste lezingen over dierenrechten hield, was dat voor vijandige zalen. Nu vinden mensen het idee acceptabel en vragen ze door: hoe doe je dat in de praktijk? De eerste lezingen die ik gaf naar aanleiding van dit boek vielen verrassend goed. Toch denk ik dat mijn betoog niet iedereen zal overtuigen. Velen zullen de wenkbrauwen optrekken of in hoongelach uitbarsten bij het idee van rechten voor bacteriën. Ik geef bewust een schot voor de boeg. Ik noem het boek een manifest, omdat ik met grote stelligheid iets poneer, maar me tegelijk bewust ben van mijn feilbaarheid en open sta voor kritiek. Ik verwacht serieuze tegenstand en verheug me op een constructieve discussie. Kom maar op!’