Door Aafke Kok - ILLUSTRATIE: IMAGESELECT - 14-11-2025 - 5 vragen
Dit is een aflevering in de voorloper van de rubriek 5 vragen: QED. In deze rubriek stond één vraag centraal.
Illustratie: ImageSelect
Men neme een reptielenbrein en een zoogdierbrein, plus een stuk hersenschors. Voilà: het menselijk brein. Of is dat toch wat te simpel?
‘Typisch een reactie van je reptielenbrein’ of ‘wees je zoogdierbrein de baas’. Het zijn zinnen waar menig zelfhulpboek vol mee staat. Het idee: het menselijk brein bestaat uit drie delen. Het reptielenbrein voor primaire instincten en in stand houden van algemene lichaamsfuncties, het zoogdierbrein voor complexere functies en emoties en het mensenbrein voor bewust denken. Neurowetenschapper Paul MacLean introduceerde dit driedelige brein in 1969, waarna het wereldwijd populair werd. Wat klopt er eigenlijk van?
Stapelen
‘Het is vanuit evolutionair perspectief of vanuit ontwikkelingsbiologie gezien natuurlijk onzinnig, dat je verschillende typen hersenen op elkaar zou stapelen. Alle structuren ontwikkelen zich uit dezelfde neurale buis’, stelt Menno Witter, hoogleraar neurowetenschappen aan de Technisch-natuurwetenschappelijke Universiteit van Noorwegen. Reptielen zitten bovendien op een heel andere tak van de evolutionaire stamboom dan zoogdieren, dus nee, er zit geen restje reptielenbrein in het menselijk brein.
Samenwerken
‘Het is een veel te simpele voorstelling van zaken. Het menselijk brein is geen stapeling van puzzelstukjes die je in elkaar kunt klikken. Het is een complex netwerk waarin allerlei structuren samenwerken. Op basis van dierexperimenten en imaging-studies bij mensen weten we bijvoorbeeld dat er allerlei delen van de hersenschors – wat dan zogenaamd het rationele mensenbrein is – actief zijn als mensen emotie oproepende plaatjes zien of een emotioneel verhaal horen’, legt Witter uit.
Tegenhanger
Witter is zelfs tegen het gebruik van de meer wetenschappelijke term limbisch systeem – waarvan een vroege versie van het zoogdierbrein de tegenhanger zou zijn. ‘Die benaming komt puur voort uit anatomie: het betreft structuren in de limbus of rand tussen hersenstam en hersenschors. De term systeem suggereert dat je dit functioneel kunt duiden. Voor primair motorische en sensorische systemen zoals het visuele systeem werkt dat wel, maar verder zijn er geen goede argumenten om te zeggen dat een specifiek breinnetwerk alleen dit of dat doet. Wel zijn specifieke netwerken sterker betrokken bij bepaalde functies, maar een functie is altijd afhankelijk van meerdere netwerken.’
‘Een functie is altijd afhankelijk van meerdere netwerken’
Het concept van een driedelig brein is niet alleen onjuist, vindt Witter. Het is ook schadelijk: ‘Die hiërarchie kan mensen met bijvoorbeeld een angststoornis het idee geven dat ze last hebben van een lager en onbelangrijk stukje hersenen. Dat doet geen recht aan de complexiteit van zo’n stoornis.’ Niet alleen patiënten worden zo op het verkeerde been gezet: Amerikaanse onderzoekers roepen in Current Directions in Psychological Science (2020) psychologen op om het beeld van een driedelig brein los te laten. ‘Als je uitgaat van een gesloten emotioneel breinsysteem, lijkt het ook logisch dat je dat moet manipuleren met behandelingen. Terwijl veel meer hersenstructuren betrokken kunnen zijn. Ik vind het verbazingwekkend en een beetje teleurstellend dat dit concept nog steeds in handboeken klinische psychologie en psychiatrie staat’, zegt Witter.
Overlevingssystemen
Een apart systeem voor klassieke vlucht-, vecht- en bevriesreacties kent het menselijk brein trouwens wel. ‘We hebben inderdaad systemen voor snelle reacties. Mensen zijn goed in redeneren, waardoor we traag zijn. We zouden nooit overleven als we dat altijd zouden gebruiken. Die snelle overlevingssystemen zitten in alle vertebraten, simpelweg omdat je zonder niet kunt bestaan. Maar we kunnen dat soort reacties wel onderdrukken als het moet’, legt Witter uit. ‘Het menselijk brein heeft echt meer te bieden dan een stukje bovenop een reptielenbrein. Het driedelig brein is een aantrekkelijke hypothese geweest omdat het zo simpel was, maar het is nu tijd om te accepteren dat dit reductionisme duidelijk nadelen heeft.’