Door Steijn van Schie - Foto: Imageselect - 04-06-2022 - Biologie
Wie doordeweeks slaapgebrek opbouwt, heeft misschien de neiging in het weekend flink uit te slapen. Is dat wel nuttig?
Met de opkomst van een samenlevingsontwrichtend virus en het opdoemende beeld van een allesvernietigende kernoorlog, is het aandeel slapeloze nachten in een gemiddeld Nederlands huishouden de afgelopen twee jaar vermoedelijk flink toegenomen. En dat betekent: slaapgebrek. Zeker voor wie doordeweeks gewoon moet werken, studeren of de kinderen naar school moet brengen. Gelukkig ligt altijd het weekend in het verschiet om bij te slapen. Maar kan dan eigenlijk wel, slaap inhalen?
De slapelozenachtenweek kenmerkt zich in ieder geval door de opbouw van zogeheten slaapschuld, weet ook Floor van Oosterhout, chronobioloog en slaapdeskundige bij SEIN, het expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde. ‘Iedereen is wel bekend met slaapschuld, want je bouwt het iedere dag weer op. Hoe langer men wakker is, hoe groter de slaapdruk. Deze slaaphomeostase is een van de drijfveren waardoor je ‘s avonds in slaap valt. De andere is je circadiane ritmiek: de biologische klok legt, onder meer vanuit de masterklok in het brein, de dagelijkse ritmiek op aan de rest van het lichaam. Daar is je hele fysiologie op ingesteld. Slaapdruk en circadiane ritmiek interacteren met elkaar en zorgen zo voor een gezonde slaapregulatie.’
Sterker nog, uitslapen kan zelfs averechts werken
Doel: het lichaam en de geest hun welverdiende rust geven na een lange dag werken. Tijdens de rapid eye movement -slaap (remslaap) vindt vooral emotionele verwerking plaats, terwijl in de nonremslaap het lichaam zich fysiologisch herstelt. ‘Een nacht te kort slapen is niet zo erg’, vertelt Van Oosterhout. ‘Maar op lange termijn raken je immuunsysteem en stofwisseling verstoord en kun je te maken krijgen met serieuze gezondheidseffecten, zoals overgewicht, diabetes, verminderde cognitie of somberheid.’
Kan het slaapgebrek van doordeweeks dan in het weekend worden ingehaald door flink uit te slapen? Langer slapen zal wel iets bijdragen aan het vervullen van de slaapbehoefte, maar de gemiste uren slaap kunnen niet één op één ingehaald worden en nemen de kwalijke effecten van te korte slaap van de dagen ervoor niet weg. Structureel uitslapen kan zelfs averechts werken wanneer het de biologische klok verder ontregelt, meent Van Oosterhout. ‘Het is belangrijker dat je op regelmatige tijden blijft slapen, daar kan je lichaam op anticiperen. Als je langdurig je ritmiek in de war schopt door in het weekend opeens meer dan 10 of 11 uur te gaan slapen, ben je uiteindelijk verder van huis.’
MECHANISME
Toch is er hoop voor mensen die af en toe een te korte nacht hebben: in de dagen erna passen de slaapfases zich aan aan de slaapschuld die men heeft opgebouwd. Oftewel: er is een automatisch mechanisme waarmee het lichaam de gemiste slaap gedeeltelijk probeert te compenseren. ‘Je slaap is opgebouwd uit vier verschillende slaapstadia: sluimerfase, lichte slaap, diepe slaap en remslaap’, legt Van Oosterhout uit. ‘De tijd waarin je in die diepe slaap verkeert, de slow wave sleep, neemt procentueel gezien toe nadat je een keer slecht hebt geslapen. Dit is een van de manieren waarop je lichaam zich alsnog herstellen zonder daadwerkelijk extra te slapen.’
En dan het soms onvermijdelijke middagdutje, is dat misschien een goed idee? ‘Nou nee, tenzij het echt niet anders kan. Als je bijvoorbeeld midden op de dag drie uur slaapt, heb je twee slaapcycli doorlopen van negentig minuten: daarmee verlaag je de slaapdruk en loop je de kans dat je ’s avonds weer niet kan slapen. Bovendien vergroot je zo de kans op een verstoord 24-uursritme. Een powernap van 20 of 30 minuten is dan een veel beter idee.’
Dwarse vragen van leerlingen? Mail uw vragen naar redactie@bionieuws.nl.