Verbeelding van het Parlement van de Bomen door kunstenaar Elmo Vermijs, een artistiek en juridisch onderzoek in het Amstelpark naar hoe bomen zichzelf kunnen representeren. Kustwerk: Elmo Vermijs.
Natuurbescherming is een menselijke plicht die in wetten is omschreven. Maar men zou ook rechten van natuur wettelijk kunnen vastleggen. Zou natuur daarbij gebaat zijn?
Op zondag 16 oktober 2022 vindt in het Amstelpark in Amsterdam een bijzondere manifestatie plaats: Rechtszaak in het park – de bomen spreken zich uit. Voor die rechtszaak wordt aan de bomen van het park, dat 50 jaar oud is, een rechtspersoonlijkheid toegekend. De bomen zullen getuigen van klimaatverandering en pleiten voor hun rechten. Vier personen gaan hen op verbale en non-verbale wijze vertegenwoordigen.
Deze rechtszaak is speculatief en ludiek, maar in andere landen gebeuren dingen als dit in het echt. Wereldwijd is een beweging gaande om rechten te geven aan natuurgebieden, rivieren, bossen, bergen, planten- of diersoorten of aan de natuur als geheel met als doel om effectieve natuurbescherming af te dwingen. Tineke Lambooy, hoogleraar ondernemingsrecht aan de Nyenrode Business Universiteit, publiceerde dit jaar met collega’s een inventarisatie van de initiatieven (Journal of Maps, 13 juni). Ze vertelt: ‘We telden er meer dan vierhonderd, waarvan ruim de helft is gerealiseerd.’ Landen hebben uiteenlopende manieren bedacht om rechten aan natuur te geven (zie kader). De rechten kunnen bijvoorbeeld in de wet worden opgenomen of door de rechter toegekend.
PLASTIC AFVAL
In Nederland werkt Jessica den Outer als zelfstandig milieujurist aan rechten van natuur. Ze treedt op als advocaat van de bomen bij de manifestatie in het Amstelpark. En ze werkt samen met Maas Cleanup, een samenwerkingsverband van natuurclubs, bedrijven en vrijwilligers dat plastic en ander afval uit de Maas opvist. De jaarlijkse schoonmaakdag in Limburg levert tienduizenden kilo’s troep op. ‘Maar na zo’n actie verschijnt al snel weer nieuwe rommel in het water’, zegt Den Outer. ‘Niemand voelt zich verantwoordelijk voor de vervuiling of wordt erop aangesproken. Maas Cleanup kwam daarom tot de conclusie dat een structurele aanpak nodig is. De organisatie vroeg mij advies voor hun plan om de Maas het recht te geven om vrijelijk te stromen en vrij te zijn van vervuiling.’
‘Er is altijd weer een argument waarom een economisch plan moet doorgaan ten koste van natuurwaarden’
Afgelopen voorjaar bood Maas Cleanup de Tweede Kamer de petitie Maas in de Wet aan met het verzoek om de rechten van de Maas op de politieke agenda te zetten. Den Outer: ‘We hadden in de kortste keren 9.500 handtekeningen voor de petitie verzameld. Nu onderzoek ik met collega’s hoe die rechten verankerd zouden kunnen worden.’ Een mogelijkheid is dat de Maas een rechtspersoon wordt, zoals ook gemeenten, bedrijven, stichtingen en verenigingen rechtspersonen zijn.
GETIJDENGEBIED
Ook voor de Waddenzee bestaan plannen. De Waddenzee is het grootste getijdengebied wereldwijd en sinds 2009 Unesco Werelderfgoed. Maar de natuur is niet veilig vanwege menselijke activiteiten, zoals gasboringen, toerisme en visserij, in combinatie met een versnipperd beheer. Op verzoek van de Waddenacademie onderzochten Lambooy en collega’s of het mogelijk is om de natuur effectiever te beschermen en menselijke activiteiten beter te reguleren door de Waddenzee rechten te geven. Lambooy: ‘Dat vonden wij een heel goede optie. We hebben uitgewerkt hoe die rechten eruit zouden kunnen zien.’ Het rapport erover verschijnt binnenkort.
Al eerder beschreef zij de mogelijkheid om de Waddenzee rechten te geven door het gebied rechtspersoonlijkheid te verlenen, naar het model van waterschappen; dat zou prima passen in het Nederlandse rechtssysteem (Water International, 2019). Die nieuwe rechtspersoon noemt ze natuurschap. Lambooy: ‘Het zou een publieke instelling zijn die de belangen van het gebied behartigt en bepaalde overheidstaken op zich neemt, namelijk het naleven van natuurbeschermingsverdragen en wetten die betrekking hebben op de Waddenzee. Een bestuur voert de taken van de rechtspersoon uit, gesteund door een adviesorgaan dat ecologische expertise bevat. Het idee moet nader worden uitgewerkt. Een vraag is bijvoorbeeld welk mandaat het natuurschap krijgt: alle bevoegdheden die nu bij de overheid berusten, of een vetorecht, of een adviesrecht over publieke besluiten die de Waddenzee raken. Het natuurschap zou wellicht belasting kunnen heffen of schadeclaims indienen.’ Begin dit jaar beloofde minister voor Natuur en Stikstof Christianne van der Wal de Tweede Kamer om te onderzoeken of het haalbaar en wenselijk is om rechten aan de Waddenzee te geven.
De kwelders bij de Kobbeduinen op Waddeneiland Schiermonnikoog, volgens Natuurmonumenten de 'wildste kwelders van Nederland'. Foto: Moebius.
De milieujuristen zetten hun stappen uit frustratie over het falende natuurbeschermingsbeleid. ‘Er zijn allerlei wetten, richtlijnen en verdragen met betrekking tot natuurbehoud, maar die zetten geen zoden aan de dijk: de aftakeling van natuur gaat gewoon door’, zegt Den Outer. ‘Ik denk daarom dat we een andere benadering nodig hebben, vanuit de filosofie dat natuur een waarde heeft om zichzelf, oftewel intrinsieke waarde, en daarmee bestaansrecht. Als we dat honoreren door natuur wettelijke rechten te geven, is dat een stok achter de deur om natuurwetgeving na te leven.’
‘We moeten op een andere manier naar natuur gaan kijken’, vindt ook Lambooy. ‘Omdat we natuur nu als gebruiksobject zien, legt de ecologie het heel vaak af tegen de economie. Er is altijd weer een argument waarom een economisch plan moet doorgaan ten koste van natuurwaarden. De natuur heeft geen stem. Wie in een bepaalde zaak voor natuurwaarden wil opkomen, moet belanghebbende zijn. Dat is een burger bijna nooit. Natuurorganisaties vaak wel, maar die hebben te weinig tijd en geld en te veel andere taken om er altijd bovenop te zitten. Ze worden bij besluitvorming vaak niet eens aan tafel uitgenodigd. Juridisch wordt er meer mogelijk als een natuurentiteit zelf voor zijn belangen kan opkomen.’ Ze schreef er afgelopen zomer een pleidooi voor (Ars Aequi, juli 2022).
AANSPRAKELIJKHEID
Maar Anne de Vries, als milieujurist verbonden aan de Stichting Natuur en Milieu en aan Tilburg University, betwijfelt of natuurrechten juridisch gezien meerwaarde opleveren. Ze waarschuwt dat het toekennen van rechtspersoonlijkheid en eigendom aan natuur onwenselijke gevolgen kan hebben, zoals aansprakelijkheid van een rivier wanneer een dam instort (Water International, 2019). En, zo zegt ze, de natuurbeschermingswetgeving die we hebben, zoals de Europese Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn en de Nederlandse Wet natuurbescherming, zijn keihard. Ze verplichten de overheid om natuur niet verder achteruit te laten gaan, maar in een ‘gunstige staat van instandhouding’ te brengen. Binnenkort komt daar de Europese Natuurherstelwet bij, met een wettelijke verplichting tot natuurherstel.
‘De wetten zijn het probleem vaak niet, maar het feit dat Nederland ze slecht naleeft’, zegt De Vries. ‘Zelfs nu het land op slot zit omdat natuurgebieden te lijden hebben onder stikstof en iedereen daar last van heeft, treuzelt de overheid met concrete plannen om natuur te beschermen. Ik denk niet dat je die onwil oplost door rechten aan natuur te geven. Want of je het nu als plichten voor de mens of als rechten van natuur formuleert, als de overheid de wetten niet naleeft, heb je als samenleving een probleem.’
NATUURBELANGEN
Ze is het er niet mee eens dat natuur nu geen stem zou hebben. Want natuurorganisaties die voor natuurbelangen opkomen kunnen al naar de rechter volgens het Verdrag van Aarhus uit 1998: het verdrag betreffende toegang tot informatie, inspraak bij besluitvorming en toegang tot de rechter inzake milieuaangelegenheden. De Vries: ‘Dat verdrag werkt in Nederland redelijk goed. De Europese Unie heeft het lange tijd aan zijn laars gelapt, maar sinds dit jaar kunnen milieuorganisaties ook makkelijker naar de Europese rechter.’
Rechten van natuur zijn in Ecuador opgenomen in de Grondwet, waardoor men de vergunning voor mijnbouw in nevelwoud Los Cedros kon aanvechten. Foto: ImageSelect
Den Outer betoogt dat het wel degelijk verschil kan maken als natuur rechten krijgt. De overheid in Ecuador bijvoorbeeld gaf een mijnbedrijf een vergunning voor mijnbouw in Los Cedros, een soortenrijk nevelwoud op de Andes met een beschermde status. Een lokale gemeenschap vocht dat aan met als argument dat de Ecuadoriaanse Grondwet rechten van natuur erkent. Met succes: in december vorig jaar heeft de rechter de vergunning voor de verwoestende activiteiten vernietigd. Lambooy verwacht dat vervuiling sneller zal worden opgemerkt en aangepakt als natuur het recht heeft om schoon te blijven, en niet pas als het kwaad al is geschied, zoals nu. Lambooy: ‘En het grote voordeel is, dat natuur een vertegenwoordiger heeft die bij besluitvorming de natuurbelangen in de overwegingen kan inbrengen.’
‘Als de natuur inderdaad beter beschermd is met rechten, ben ik vóór’, zegt De Vries. ‘Belangrijker dan de juridische consequenties lijkt me het signaal dat ervan uitgaat, namelijk dat we natuur niet ongestraft en onbeperkt kunnen gebruiken, dat natuur niet van ons is. Nu leggen we natuurbeschermingswetten makkelijk naast ons neer omdat we natuur zien als ons eigendom waar we over heersen. Als rechten van natuur ons dwingen om anders te gaan denken over onze relatie tot natuur, dan maakt dat het waard om ze in te voeren.’
De sterk vervuilde binnenzee Mar Menor in Zuidoost-Spanje is sinds 21 september het eerste Europese ecosysteem met de status van rechtspersoon. Foto: Wolfgang Pehlemann.
Rechten van natuur in het buitenland
ECUADOR
Ecuador nam in 2008 rechten van natuur in zijn Grondwet op, uit eerbied voor en ter bescherming van Pachamama , moeder natuur. Zij heeft, volgens de Ecuadoriaanse Grondwet, recht op bestaan, op behoud van natuurlijke en evolutionaire processen en op herstel na aantasting. Iedereen mag de autoriteiten daaraan houden. De staat is verplicht om activiteiten die riskant zijn voor soorten en ecosystemen te voorkomen of te beperken.
NIEUW-ZEELAND
Een andere aanpak koos Nieuw-Zeeland voor de rivier de Whanganui. Die kreeg in 2017 bij wet rechtspersoonlijkheid. Zo kwam de regering tegemoet aan de spirituele verbondenheid die de Maori ervaren met de rivier, die ze zien als een ondeelbaar en levend geheel, vanaf de bergen waar hij ontspringt tot de zee waarin hij uitmondt. De rivier heeft nu de rechten, bevoegdheden, plichten en aansprakelijkheden van een rechtspersoon, en bovendien is hij zelf de wettige eigenaar van een groot deel van zijn bedding. Een aantal voogden vertegenwoordigt hem.
SPANJE
Afgelopen zomer nam het Spaanse parlement een wetsvoorstel aan dat de rechtspersoonlijkheid erkent van Mar Menor, een sterk vervuilde binnenzee in Zuidoost-Spanje. Het wetsvoorstel geeft de binnenzee, inclusief stranden, het recht op leven, bescherming, behoud en herstel; Mar Menor krijgt geen eigendomsrecht over zichzelf, zoals de Whanganui in Nieuw-Zeeland. Voogden zullen hem vertegenwoordigen en elke burger kan opstaan om zijn rechten te verdedigen. Vorige week, toen de Spaanse senaat het voorstel op 21 september goedkeurde, werd Mar Menor het eerste Europese ecosysteem met de status van rechtspersoon.