Het 5,5 meter hoge hek, hier nog onder contructie, loopt dwars door het woud van Białowieża met gevolgen voor dieren zoals de wisent.
De Poolse regering klieft dit jaar kroonjuweel Białowieża abrupt in tweeën met een hek dat vluchtelingen moet tegenhouden. In de hoop op een weg terug, tekenen biologen de negatieve effecten op de natuur op.
Op de grens van Polen en Belarus ligt een iconisch bos dat ooit vrijwel heel oostelijk Europa besloeg, een welhaast ongerept stuk natuur en relict uit het verleden: het woud van Białowieża. Duizenden jaren was dit oerbos een veilige haven voor minstens twaalfduizend diersoorten, relatief ver verwijderd van de grote boze mensenwereld. Tot het najaar van 2021, wanneer de Poolse regering een drastisch besluit neemt om de vluchtelingenstroom uit Belarus een halt toe te roepen: de bouw van een 5,5 meter hoog hek, afgetopt met scheermesdraad, langs 186 kilometer grensgebied. Ook dwars door het natuurgebied heen. Met de voltooiing van het hek op 30 juni 2022 is het eeuwenoude ecosysteem abrupt in tweeën gesplitst. Wat betekent dit voor de planten en dieren die er wonen, en de biologen die hier hun werk proberen te doen?
Overrompeld
‘Toen ik in september 2021 politici voor het eerst hoorde praten over dit hek, kon ik het niet geloven. Het ging onze verbeelding simpelweg te boven. Maar een maand later lag er opeens een wetsontwerp dat werd goedgekeurd door het parlement en alle nationale en Europese wetgeving op het gebied van natuurbescherming in een klap wegwuifde. We waren volledig overrompeld en als biologen nooit van tevoren geraadpleegd of gewaarschuwd; heel frustrerend’, vertelt Bogdan Jaroszewicz, bosecoloog en directeur van het Białowieża Geobotanical Station van de Universiteit van Warschau.
Frauduleus
Tegen de tijd dat de bouw van het hek in januari 2022 startte, was er al enige tijd onrust in het voorheen ongestoorde Pools-Belarussische grensgebied. Na de frauduleuze verkiezingen in Belarus in 2020 en de met harde hand neergeslagen protesten een jaar later, verslechterden de betrekkingen tussen Belarus en de Europese Unie. Als antwoord op de opgelegde sancties van de EU orkestreert Loekasjenko in het najaar van 2021 een toestroom van enkele tienduizenden migranten uit voornamelijk het Midden-Oosten naar Litouwen, Letland en Polen. Niet lang daarna start de bouw van het hek.
Toegangseisen
‘Opeens krioelde het gebied van de grenspolitie en militairen’, vertelt Jaroszewicz. Ook implementeerde de Poolse regering direct een kilometers brede no-gozone met strenge toegangseisen. ‘Dat heeft een deel van ons onderzoek in Białowieża flink gedwarsboomd. Meerdere keren per dag vroegen patrouilles wat we aan het doen waren, waar we naartoe gingen en controleerden ze onze papieren. Ook kwam de samenwerking met buitenlandse collega’s onder druk door een stortvloed aan papierwerk.’
‘Alleen al voor de constructie van het hek zijn bomen gekapt en wortelsystemen beschadigd’
In juni 2022 wordt de no-gozone opgeheven en vervangen door een kleinere grenszone van 200 meter breed waar men alleen met een speciale vergunning in mag. Jaroszewicz: ‘Wij hebben die vergunning meteen aangevraagd en een speciaal verzoek gedaan om de negatieve effecten van het hek op de ecologie te onderzoeken. Dat is afgewezen door het nationale park; een politieke beslissing, want het park staat onder direct toezicht van het ministerie.’ Op 3 juni stelt de Poolse regering officieel dat het hek geen negatieve invloed heeft op het milieu, inclusief de Natura 2000-gebieden.
‘Dat is natuurlijk onzin’, stelt Jaroszewicz. ‘Alleen al voor de constructie van het hek zijn bomen gekapt en wortelsystemen beschadigd. En met de toevoer van materialen verwachten we een sterk verhoogde kans op invasieve plantensoorten. We hebben in het grind voor de wegen al een nooit eerder in het bos geregistreerde Corispermum-plant gevonden, en klein springzaad (Impatiens parviflora, red .) heeft zijn verspreidingsgebied al vergroot.’
Integriteit
In meer algemene zin maakt Jaroszewicz zich grote zorgen over hoe het iconische Białowieża met de barrière zijn integriteit verliest. Een gigantisch en iconisch ecosysteem op de Unesco-werelderfgoedlijst is in een klap in tweeën gedeeld, vertelt hij. Daarmee is de uitwisseling van nutriënten, mineralen en energie niet meer mogelijk, wat elk deel kwetsbaarder maakt voor verstoring. Ook zal gebrek aan genenuitwisseling tussen dieren in het Poolse en Belarussische deel van het bos voor problemen zorgen, verwacht hij.
Inventarisatie
Die zorgen zijn niet onterecht. Uit een studie in Plos Biology uit 2016 blijkt dat er op dat moment wereldwijd in totaal 32 duizend kilometer aan grenshekken staat. Uit een inventarisatie in BioScience uit 2020 blijkt weliswaar dat de effecten op ecosystemen en diersoorten sterk uiteenlopen, maar dat er door de barrières uiteindelijk vooral verliezers zijn. En tot overmaat van ramp zullen steeds meer dieren in de toekomst door de oplopende temperaturen gedwongen worden te migreren, wat de negatieve effecten van grenshekken alleen maar verder versterkt (PNAS, 2021).
Slachtoffer
Ook de Nederlandse ecoloog Dries Kuijper van het Mammal Research Institute van de Poolse Academy of Sciences maakt zich zorgen om het grenshek in Polen. ‘Langs de hele grens waren permanent soldaten, zware voertuigen, bouwwerkzaamheden, felle lichten en regelmatig gevechten en confrontaties met traangas. Alleen al van die directe verstoring hebben veel dieren last gehad. Ook zijn er tijdens de bouw waarschijnlijk veel kleine vertebraten, reptielen, amfibieën en kleine zoogdieren slachtoffer geworden van het toegenomen verkeer.
Lynx
‘Als we naar de lange termijn kijken is het grenshek in ieder geval voor de Euraziatische lynx (Lynx lynx) desastreus’, zegt Kuijper. ‘De populatie is extreem klein, met aan de Poolse kant maximaal negen individuen. Zonder genetische uitwisseling tussen die twee groepen is het maar de vraag of ze het überhaupt gaan redden.’ Verder laten Kuijper en Jaroszewicz beiden weten dat de hoop dat de bruine beer zich in het Poolse deel van Białowieża vestigt met de komst van het hek in rook is opgegaan; in 2018 was daar voor het eerst sinds 1963 weer een mannetje gezien (Global Ecology and Conservation, 2020). Ook over de wolf heeft Kuijper zo zijn zorgen. ‘Al sinds 2015 volg ik met cameravallen het ruimtegebruik van de wolf, dus ik ben erg benieuwd welk effect het grenshek daarop gaat hebben. Maar we zien nu al frappante taferelen, zoals roedels die opeens rond het dorp lopen; mogelijk verliest de wolf hier zijn angst voor mensen. Dat kan voor problemen zorgen. Toch verwacht ik verder geen dramatische effecten, wolven verspreiden zich gelukkig vrij gemakkelijk.’
Bizonpuristen
Over het effect van de barrière op de wisent (Bison bonasus) zijn de meningen onder ecologen verdeeld. ‘Er zijn bizonpuristen die deze scheiding promoten, omdat er al langer twee gescheiden subpopulaties zijn in Belarus en Polen, met verschillende ondersoorten’, zegt Kuijper. ‘Ik ben er echter geen voorstander van en denk dat genetische uitwisselingen tussen de wisentenpopulaties juist goed is.’
Corridors
De wisent had overigens – net als veel andere dieren – al langer te kampen met een ander, veel ouder grenshek: de zogeheten sistjema , een 400 kilometer lang hekwerk dat sinds 1980 aan de zijde van Belarus staat. Dit hek is echter slechts twee meter hoog, gemaakt van normaal prikkeldraad en heeft geen betonnen fundament. De meeste dieren graven daar met gemak onderdoor. Bovendien is het hek slecht onderhouden; dieren weten de gaten in het hek door bijvoorbeeld omgevallen bomen te vinden. Volgens de Poolse regering zitten er wel 24 ecologische corridors in hun recent opgetrokken bouwwerk. ‘Dat zou kunnen werken’, zegt Kuijper, ‘maar er zijn grote vraagtekens hoe die er nu precies uitzien omdat de grenspolitie bepaalt wanneer ze open en dicht gaan. Bovendien moeten dieren ze wel kunnen vinden en er doorheen durven.’ In het hek zitten overigens ook ruim 70 duizend kleinere doorgangen van zo’n 10 centimeter, alleen geschikt voor kleinere dieren.
Brandbrief
Sinds januari 2022 hebben ruim 1.800 wetenschappers en 160 ngo’s een brandbrief naar het Europees Parlement ondertekend. Toch lijkt het erop dat de Europese Unie vooralsnog geen juridische stappen zet. ‘Aangezien Białowieża beschermd is door de habitatrichtlijn, had de Poolse overheid voor de bouw eerst een omvattend onderzoek moeten uitvoeren naar de ecologische gevolgen,’ vertelt Arie Trouwborst, universitair hoofddocent milieurecht aan Tilburg University. ‘Als negatieve gevolgen niet kunnen worden uitgesloten, moet de overheid aantonen dat het hek een groot en dringend openbaar belang dient, dat er geen alternatieven zijn waarmee je hetzelfde doel bereikt en had er een plan moeten liggen om de negatieve effecten op het gebied te compenseren. Dat is allemaal niet gebeurd, dus de regering voldoet met de bouw van het hek niet aan Europese wetgeving.’ De andere juridische route is via nationale rechtszaken, maar volgens Trouwborst bestaat de kans dat de Poolse regering die route heeft bemoeilijkt door nationale wetgeving die de natuur beschermt buitenspel te zetten, met een beroep op dringende nationale belangen. Ngo’s die via die weg een rechtszaak aanspannen lopen dus mogelijk tegen een juridische muur op.
Blamage
‘Een derde optie zou druk kunnen zijn vanuit Unesco,’ legt Trouwborst uit. ‘Het is mogelijk dat Unesco vanwege het grenshek zal overwegen Białowieża, of het Poolse deel ervan, van de werelderfgoedlijst af te halen; zoiets is voor natuurgebieden slechts één keer in de geschiedenis gebeurd en zou een behoorlijke blamage zijn. Daaraan voorafgaand krijgt Polen waarschijnlijk eerst waarschuwingen en de kans om te laten zien dat het hek geen negatieve effecten heeft op de natuur. Mogelijk zijn ze daar gevoelig voor.’
Trouwborst sluit overigens niet uit dat de EU op termijn alsnog stappen onderneemt. Bijvoorbeeld wanneer het dossier vollediger is en duidelijker is wat de negatieve gevolgen zijn voor het gebied. ‘Uiteindelijk is de Europese Commissie een politiek orgaan: het heeft de vrijheid om wel of niet procedures in te zetten en blijkbaar zijn er redenen om dat nog niet te doen’, aldus Trouwborst.
Terughoudend
De Poolse bosecoloog Jaroszewicz vreest in ieder geval dat nu de barrière er eenmaal staat, het permanent is. ‘We hebben nog een klein sprankje hoop dat wanneer de situatie rondom de vluchtelingenstroom kalmeert, sommige delen van het hek worden afgebroken zodat grote dieren er toch doorheen kunnen. Maar ook daar zitten haken en ogen aan; we weten dat sommige dieren nog lang terughoudend kunnen zijn.’ Jaroszewicz doelt daarmee onder meer op een studie in Plos One uit 2015 waaruit blijkt dat edelherten het gebied vermijden tussen Duitsland en Kroatië waar 25 jaar geleden het grenshek verdween.
‘We kunnen niet ontkennen dat het hek er staat. Dit is de nieuwe realiteit en die moeten we helaas accepteren,’ constateert Jaroszewicz. ‘Het is nu onze plicht als biologen om de effecten op het ecosysteem goed te monitoren. Hopelijk kunnen we dan uiteindelijk genoeg argumenten verzamelen voor de gedeeltelijke sloop van het hek.’