DOOR GERT VAN MAANEN - FOTO: MOEBIUS - 15-12-2023 - Zoölogie
Jan Jeucken in zijn ‘vleermuisgrot’ waardoor hij via camerabeelden direct zicht heeft op de kraamkolonie laatvliegers op de kerkzolder in Castenray.
Dankzij de primeur rond een paring zonder penetratie en een lange penis doorleefde vleermuisonderzoeker Jan Jeucken een mediastorm. ‘Het had wel wat minder platvloers gemogen.’
‘Zelf treed ik niet graag op de voorgrond. Ik ben eigenlijk verlegen en niet zo’n sociaal type voor mensen. Natuurlijk staan mijn vrouw, kinderen en kleinkinderen voorop en heb ik daaromheen nog een cirkeltje van goede vrienden, maar in de derde cirkel zitten de laatvliegers. De laatste acht jaar breng ik vast de meeste tijd met ze door’, vertelt de met een volle Sintbaard getooide Jan Jeucken (1951) in zijn geboortehuis in het Limburgse Horst. Zijn vrouw Tiny is als gevolg van een hersenbloeding niet meer zo mobiel, waardoor hij als mantelzorger nu sterk aan huis is gebonden. Daar brengt Jeucken veel tijd door in zijn ‘hol’ of ‘vleermuisgrot’, ingebouwd achter een enorm beeldscherm waarop informatie binnenstroomt van twintig infrarood beveiligingscamera’s, klimaatdataloggers, bewegingsmelders en telpoorten. Zo houdt hij – ‘in de baartijd soms wel de klok rond’ – een populatie van zo’n 150 laatvliegers (Eptesicus serotinus) op de zolder van de Sint-Matthiaskerk in het nabijgelegen Castenray in real time in de gaten.
MEDIA-AANDACHT
Jeucken is voorzitter van Stichting De Laatvlieger, die alles in het werk stelt om de laatvlieger en andere bedreigde vleermuissoorten gericht te beschermen. ‘Daarom ben ik wel blij met media-aandacht, al was die nu wel overdreven gericht op seks’, constateert Jeucken. ‘Het had wel wat minder platvloers gemogen. Het klopt dat mannetjeslaatvliegers verhoudingsgewijs een grote penis hebben. En mijn filmbeelden tonen nu aan dat er ook bij urenlange paringen geen penetratie optreedt en ze alleen hun geslachtsorganen tegen elkaar aandrukken. Maar dat heeft natuurlijk weinig te maken met seks of genot, het gaat vooral om voortplanting en daar willen we – zeker bij een bedreigde soort als de laatvlieger – graag alles over weten’, aldus Jeucken. ‘Sommige berichten wekken de indruk dat vleermuizen een soort pornosterren zijn en in reacties werd ik soms weggezet als ‘gluurder’. Het kan mij niet zo veel schelen hoe ze me noemen, als de laatvliegers maar aandacht krijgen. Het maakt niet uit hoe ze over je praten, als ze maar over je praten’, glimlacht Jeucken.
‘Ik hoop dat we veel kerken en andere
historische gebouwen kunnen behouden’
De publicatie over het paringsgedrag (zie ‘Laatvlieger penetreert niet’, Bionieuws 24 november en Current Biology , 20 november) was een wetenschappelijke primeur, te danken aan beelden die Jeucken maakte met zijn ‘kiekeboêken’ op een kerkzolder in Castenray. Door camera’s te richten op speciale gaasconstructies lukte het om ruim tien paringen van laatvliegers vanaf de buikzijde (‘boêk’ in dialect) op beeld vast te leggen. ‘De publicatie was in het Engels en dat beheers ik niet. Daarom gooide ik de teksten bij correspondentie met mijn Zwitserse medeauteur Nicolas Fasel altijd eerst door een vertaalmachine. Ik ben ook geen bioloog, maar opgeleid als instrumentmaker en fijnbankwerker. Wel heb ik vanaf jongs af een liefde voor natuur. De natuur heeft me ook nog nooit teleurgesteld.’ Jeucken werkte jaren in de meet- en regeltechniek, onder meer voor Center Parcs, maar belandt in het biologisch onderzoek dankzij zijn technische kennis over elektrisch vissen. ‘Zo kwam ik in contact met adviesbureau Natuurbalans in Nijmegen en heb ik jaren met een waadbroek en elektrische schepnetten bestandsopnames gemaakt van vissen in allerlei rivieren, beken en plassen. Ik heb veel van mijn collega’s geleerd, maar techniek en biologen gaat niet zo goed samen. In het veld zien biologen niets anders dan hun studieobject, maar dat is niet zo handig als je met apparatuur met hoog voltage in water staat. Ik ben een techneut en autodidact, maar zorg altijd dat onze apparatuur veilig en bioloogproof is’.
KERKKELDER
Via Natuurbalans, Natuurhistorisch Genootschap Limburg en de Nacht van de Vleermuis raakte Jeucken ook verzeild in batdetectoren en vleermuizenonderzoek. Het uiteindelijke gevolg hiervan is zichtbaar in zijn ‘hol’ of ‘vleermuisgrot’ in een hoek van de huiskamer. Voorheen zat Jeucken hiervoor in een studio in de koude kerkkelder, maar dankzij glasvezel, de installatie van twintig infrarood beveiligingscamera’s op de zolder boven het priesterkoor, het softwarepakket SmartPSS en een enorm beeldscherm heeft hij nu thuis zicht op zijn kraamkolonie laatvliegers in Castenray. ‘De grootste kraamkolonie vleermuizen die online wordt gevolgd en waarschijnlijk de bestbewaakte kerkzolder ter wereld’, grapt Jeucken. ‘Ik kan zestien video-opnamen tegelijk op mijn beeldscherm tonen en aan kleuren in het streepje onder ieder beeld zien wanneer er iets bewoog: hier bijvoorbeeld bezoekjes van een verdwaalde koolmees en een grootoorvleermuis. In een Excel-bestand leg ik met een simpele eigen codering vast wat er op ieder moment gebeurt.’ Ook verzamelt Jeucken vleermuiskeutels voor onderzoek naar beschikbare insecten en wil hij laatvliegers chippen om kennis over individueel gedrag en familieopbouw te vergaren.
Jan Jeucken bij de Sint Matthiaskerk in Castenay (links) en een schaalmodel van de kerk (rechtsboven; de meeste vleermuizen zitten op de zolder in het rechter deel) en - samen met de verslaggever - op die zolder betrapt door zijn eigen beveilingscamera. Foto: Moebius & Jan Jeucken.
In de auto op weg naar de kerkzolder wijst Jeucken op woningen waarvan hij op basis van zenderonderzoek al heeft vastgesteld dat er laatvliegers in de spouwmuren overwinteren. ‘Mijn uiteindelijke doel is een kennisdocument te maken van de laatvlieger, zodat we die beter kunnen beschermen. Ik ben ook kerkzolderachtige constructies aan het timmeren met vergelijkbare condities aan microklimaat, om die landelijk te kunnen plaatsen als alternatief voor kerken die staan te verdwijnen of een andere bestemming krijgen’, aldus Jeucken. Dat dreigt ook voor de kerk in Castenray. ‘Ik ben helemaal niet gelovig, maar hoop wel dat we veel kerken en andere historische gebouwen kunnen behouden en stoppen met de ongenadige waanzin van spouwmuren isoleren. Het is met Kerst in het vooruitzicht toch niet te verkopen dat er voor vleermuizen straks nergens meer plaats is om hun jongen te baren.’
Zie ook:
(Interview in dialect, Omroep Horst aan de Maas, 22 november 2023)
Mysterie extreem lange penis vleermuis opgelost door Nederlander uit Venray (AD, 20 november 2023)
How big is too big? Bat’s enormous penis makes penetration impossible (Science, 20 november 2023)
This Bat Uses Its Oversized Penis as an ‘Arm’ during Sex (Scientific American, 21 november 2023)
Serotine bats use penises in bizarre way during sex, scientists say (Sky News, 20 november 2023)
The secret sex lives of bats (Daily Mail, 20 november 2023)