‘Bodem is meer dan doorgeefluik voor nutriënten’

Bodemecoloog Wim van der Putten: ‘Het wordt een enorme uitdaging simpele en goed meetbare indicatoren voor bodemgezondheid te ontwikkelen.’ Foto: Perro de Jong, NIOO-KNAW.

De Wageningse bodemecoloog Wim van der Putten is geïntrigeerd door de ondergrondse aansturing van de bovengrond. ‘Als je dat begrijpt, kijk je heel anders naar biodiversiteit.’ Van der Putten nam 13 juni 2025 afscheid van zijn Wageningse leerstoel functionele biodiversiteit (Dit interview verscheen in Bionieuws van 10 februari 2023)

‘Als het zo slecht gesteld is met onze bodems, hoe kan het dan dat we hier recordoogsten aan aardappelen of bieten halen? Dat is een vraag die je vaak krijgt en wij noemen het de bodemparadox: het gaat namelijk vooral goed met onze bodems als je alléén maar naar gewasopbrengsten kijkt. Die opbrengsten behalen we door de bodem als doorgeefluik voor stikstof, fosfaat, kalium en andere nutriënten te gebruiken. Het is een heel eenzijdige kijk op bodemvruchtbaarheid en zegt niks over bodemgezondheid’, zegt bodemecoloog Wim van der Putten (1958) van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) in Wageningen. Hij publiceerde recent met vijf collega’s een oproep om te komen tot internationale wetgeving voor bodemgezondheid (Science, 6 januari). Daarnaast is hij nauw betrokken bij het Onder het Maaiveld-programma waarmee natuurorganisatie IUCN-NL, De Vlinderstichting, WUR en NIOO-KNAW meer kennis en bewustzijn over de rijkdom en waarde van vitale bodems willen creëren. Ook is hij onderzoeksleider van het project Soilpros – Soil biodiversity analysis for sustainable production systems – dat met 4 miljoen euro uit het NWO-Perspectiefprogamma in samenwerking met boeren en bedrijven bekijkt hoe landbouwgronden weer multifunctioneel kunnen worden.

‘Het is een heel stil drama dat zich rond bodem heeft voltrokken’

‘Het is een heel stil drama dat zich rond bodem heeft voltrokken, met grote consequenties voor de biodiversiteit’, signaleert Van der Putten, sinds 2003 tevens bijzonder hoogleraar functionele biodiversiteit in Wageningen. ‘De intensieve landbouw beschouwt de bodem vooral als doorgeefluik voor voedingsstoffen en daarmee zijn andere diensten van de bodem – opslag van koolstof en broeikasgassen, onderdrukking van ziekten en plagen en vasthouden en filteren van water – compleet uit zicht geraakt. Met grote consequenties voor het bodemleven, want dat speelt een sleutelrol in deze processen. Dat geldt overigens voor alle intensieve landbouwgebieden in Europa.’ Hij verwijst hierbij naar vergelijkend onderzoek dat is uitgevoerd in Zweden, Engeland, Griekenland en Tsjechië (Global Change Biology, 2015).

VOEDSELPIRAMIDE

‘Een handje grond kan wel zo’n vijfduizend soorten en tien miljard organismen bevatten. De bacteriële component van het voedselweb is ook in intensief gebruikte bodems nog wel grotendeels intact gebleven, maar het aandeel bodemschimmels, protisten, wormen en andere invertebraten is sterk afgenomen. Het bovenste deel van de voedselpiramide is ingestort en alleen plantparasitaire nematoden kun je nog als winnaars aanmerken.’

Daar brengt de Bodemstrategie voor 2030 van de Europese Unie met wetgeving verandering in, verwacht Van der Putten. ‘Nu is van 60 tot 70 procent van de bodems de gezondheid onder de maat en de Brusselse ambitie is dat in 2030 juist 60 tot 70 procent van de bodems gezond zijn en in 2050 zelfs 100 procent. Het wordt een enorme uitdaging simpele en goed meetbare indicatoren voor bodemgezondheid te ontwikkelen. Er zijn veel verschillende bodemtypen en je kunt niet simpel een paar soorten die in de bodem leven aanwijzen als indicatoren voor alle bodemfuncties. We hopen met e-dna meetbare en uniforme tests voor bodembiodiversiteit te ontwikkelen en uit te rollen; vergelijkbaar met de manier waarop we de gezondheid van menselijke darmmicrobiomen analyseren’, aldus Van der Putten. Het IJkcentrum voor de Bodem speelt een voortrekkersrol in het ontwikkelen van zulke referentiewaarden voor verschillende bodems.

 
HELMGRAS

Van der Putten heeft ervaring met toepassingsgericht onderzoek. Hij promoveerde in 1989 als Wageningse bioloog op onderzoek bij het biologisch station Weevers’ Duin in Oostvoorne aan duinvastlegging door helmgras. ‘Rijkswaterstaat was vooral blij met de nieuwe kweekmethode voor helmgras die ik ontwikkelde, door ondergrondse stengels met een bollenrooimachine uit het zand te zeven. Dat heeft ze enorm veel geld bespaard bij de aanplant van helmgras voor kustversterking’, constateert Van der Putten. ‘Wetenschappelijk gezien was de ontdekking belangrijk dat het verdwijnen van helmgras op oude duinen een gevolg is van de opbouw van bodempathogenen en - parasieten.’ Het leverde een fundamenteel nieuwe verklaring voor successie en hoe ondergrond de soortensamenstelling bovengronds aanstuurt (Nature, 1993). ‘Die interacties tussen onder- en bovengrond waren ook voor mij een eyeopener. Als je dat begrijpt, kijk je heel anders naar biodiversiteit.’

In vervolgonderzoek en veldexperimenten legde Van der Putten en een groeiende groep jonge bodemecologen interacties bloot waaruit blijkt dat het bodemvoedselweb een sleutelrol speelt in de vestiging, handhaving en opeenvolging van planten (zie ook: Bionieuws 12, 2021). Kennis die nu in het Soilpros-project wordt toegepast om met kunstmatige intelligentie en netwerkanalyses biologische indicatoren voor stuurmogelijkheden van bodemgezondheid te vinden. ‘Deze aanpak moet ons leren hoe we de multifunctionaliteit in landbouwgronden terug kunnen krijgen.’ Daarnaast wil Van der Putten nog een Nederlandse bodembiodiversiteitsatlas maken, naar aanleiding van de Global Soil Biodiversity Atlas die hij samen met Europese collega’s in 2016 produceerde. ‘Het is belangrijk om juist onzichtbare bodembiodiversiteit ook visueel op de kaart te zetten. Er is nu een hele generatie ecologen ondergedompeld in de bodem. Die volgen niet precies mijn voetspoor, maar gaan gelukkig hun eigen weg. Het voelt wel goed dat de bodemecologie nu zoveel voeten op de grond erbij heeft gekregen.’

(Dit interview verscheen in Bionieuws van 10 februari 2023)

Zie ook:
-Afscheidsrede Wim van der Putten - WUR-website, 13 juni 2025
-Intensief landgebruik vermindert bodemfuncties - Bionieuws, 2 mei 2025
-Biodiversiteitsexperimenten vergen lange adem - Bionieuws, 3 juli 2021
-De bodemparadox - Onder het maaiveld, 10 november 2020
-IJkcentrum Bodem
-Wim van der Putten - NIOO-KNAW-website