Langs de rode draad van Naturalis

WIE WAT BEWAART – TWEE EEUWEN NEDERLANDSE NATUURHISTORIE - Menno Schilthuizen en Freek Vonk
Hardcover, 352 pagina’s, 25 euro (e-book 13 euro)

Welke krachten hebben de koers van het Leidse Rijksmuseum van Natuurlijke Historie tot het huidige Naturalis bepaald? Dit lustrumboek levert kleurrijke portretten van de gedreven mensen die twee eeuwen natuurhistorie in Nederland vorm gaven. 

De ontdekking van een zeldzame mossoort in de stortbak van de wc van het oude herbarium, een boomkangoeroe die als hondje meereist als handbagage en een museumdirecteur die opzichtig de eerste vrouwelijke conservator tegenwerkt. Wie wat bewaart is geen lustrumboek dat alleen de hoogtepunten en ontwikkeling van tweehonderd jaar Naturalis beschrijft, maar vooral een boek dat verhaalt over betrokken mensen, met hun passies, denkbeelden, verzameldrift en onhebbelijkheden. ‘We kijken achter de gesloten deuren van de collectietoren en in de werkkamers (en ook een beetje in de hoofden) van de onderzoekers, conservatoren en tentoonstellingmakers. We ontleden het museum, lichten het doopceel en leggen de grootste geheimen bloot van deze schatkamer van de Nederlandse biologie’, aldus de landelijk bekende Naturalis-biologen Menno Schilthuizen en Freek Vonk in het voorwoord.

Helder
Biologen die Vonk alleen kennen als ‘Superfreek’ – de immer geagiteerde en overenthousiaste presentator die achter wilde dieren aanrent – kunnen geruststellend concluderen dat hiervan in het lustrumboek geen spoor te vinden is. De auteurs gaan op ‘safari door de geschiedenis van de natuurlijke historie’, maar de toon van het boek is rustig en de verhalen zijn steeds helder en toegankelijk opgeschreven. Het boek volgt niet strikt een historische lijn, maar probeert de bewogen historie in veertien hoofdstukken thematisch toe te lichten.

Zo komen en passant de onderwerpen aan bod die het museum gevormd hebben: de opkomst van de naturaliënkabinetten, de regels van de taxonomie, de organisatie van expedities, praktische zaken rond conserveren en opbergen, het doden voor de wetenschap, de invloed van kolonialisme, de oorlogstijd en andere maatschappelijke invloeden, en ook het binnendringen van vrouwen in een notoir mannenbolwerk.

Beeld uit de beroemde Atlas ichthiologique van Pieter Bleeker; de aanvulling van ‘juffrouw Popta’ is nooit gepubliceerd.

Metamorfose
Over tentoonstellen gaat het vooral in het laatste hoofdstuk, want het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie was bijna tot het jaar 2000 een museum zonder bezoekers (zie ook ‘Van bastion tot kennisplatform voor biodiversiteit’, Bionieuws, 19 september). Een complexe fusie van universitaire herbaria, centralisatie van de taxonomie in Leiden en een flinke financiële injectie, zorgde voor de metamorfose tot Naturalis Biodiversity Center (NBC). Dit met een vrij cynische achtergrond: de universiteiten zagen het NBC als ‘een kans om eindelijk van die lompe, ouderwetse collecties af te komen en er bovendien een financieel slaatje uit te slaan’, documenteren Schilthuizen en Vonk. De huidige efficiëntere, zakelijkere en ambtelijkere werkwijze betekent ook dat het romantische beeld dat het lustrumboek schetst definitief tot het verleden behoort.

Mensenwerk
Gelukkig vormt dat romantische beeld de kern van het boek, met tal van wetenswaardigheden over de vele bijzondere taxonomen, verzamelaars en natuurliefhebbers die een hoofdrol hebben gespeeld in de geschiedenis van Naturalis. Over het kleurrijke biologenechtpaar Anna en Max Weber van de invloedrijke Siboga-expeditie, de rivaliteit tussen ambtelijk Leiden en vrijgevochten Amsterdam van bioloog Dick Hillenius en de hardnekkige belangstelling van de eigenwijze paleo-antropoloog Eugene Dubois voor hersenevolutie. Een prachtig geïllustreerd lees- en bladerboek langs de rode draad van Naturalis, die ook een uniek inzicht biedt in wetenschapsbeoefening in het algemeen. Dat is boven alles mensenwerk, vol topprestaties en uitglijders, en levert ideaal leesvoer voor de lange avonden rond de feestdagen.