Bionieuws' jaaroverzicht - van pfas tot Humboldt
Wat waren de hoogte- en dieptepunten van de Nederlandse biologie in 2019? Bionieuws selecteerde tien onderwerpen die biologen flink bezighielden. Van de komst van de wolf tot de eerste E. coli met een volledig synthetisch genoom.
Museum Naturalis gaat na lange tijd weer open. Foto: Koen Mol/Naturalis.
1 Museum Naturalis gaat na lange tijd weer open
Na twee jaar grotendeels en één jaar geheel gesloten te zijn geweest, opent Naturalis 31 augustus weer haar deuren voor publiek. Het bekende natuurhistorisch museum in Leiden onderging een grote verbouwing en verwelkomt haar publiek deze zomer in een groot en nieuw gebouw, waarbinnen ook de tentoonstellingen compleet op de schop zijn gegaan. Verschillende media, waaronder Bionieuws, spreken hun waardering uit over de zalen die gecentreerd zijn om thema’s als verleiding of dinotijd. Door bezoekers veel context te bieden, zoals geanimeerde filmpjes van hoe dino’s ooit rondliepen op aarde, hoopt het museum verwondering op te roepen bij bezoekers. Voor scholieren biedt het nieuwe Naturalis na die verwondering volgens het educatieve motto van ‘ontdekkend leren’ voor geïnteresseerden ook verdieping in veertien nieuwe schoolprogramma’s.
Massale bosbranden teisterden het Amazonegebied.
2 Bossen geteisterd door massale branden
Terwijl Bionieuws aan zijn zomerstop bezig is, lopen internationaal de gemoederen hoog op over massale bosbranden in het Amazonegebied. Op de G7-top bieden verschillende landen geld om ‘de longen van de aarde’ te redden, maar de Braziliaanse president Bolsonaro moet daar in eerste instantie niks van hebben. Hem wordt verweten ontbossing van het gebied, die vermoedelijk ten grondslag ligt aan de branden die door boeren zouden zijn aangestoken, niet genoeg tegen te gaan. Of de branden veel erger zijn dan eerdere jaren is overigens niet geheel duidelijk. Net voor deze ophef komt Science op 5 juli met een publicatie die stelt dat er op aarde genoeg ruimte is om het CO2-niveau in de atmosfeer bijna een eeuw terug te zetten door het planten van bomen. Dat dit ook echt zal gebeuren achten de auteurs echter onwaarschijnlijk.
3 Stikstof en pfas veroorzaken crisis
Boeren en bouwvakkers rijden het malieveld haast plat dit najaar met hun protesten rondom de stikstof- en pfas-crisis. Aanleiding is het besluit van de Raad van State van 29 mei dat het verlenen van bouwvergunningen volgens oude regels niet langer mogelijk is. Het overschot aan reactieve verbindingen van stikstof, grotendeels afkomstig van boeren- en bouwbedrijven, moet direct worden aangepakt. Door het verlagen van de pfas-norm zodat grond niet meer verplaatst mag worden, komen bouwbedrijven nog verder in de problemen. Bionieuws bericht onder meer over de ophoping van pfas in rivierpaling, en peilt verschillende experts over mogelijke oplossingen voor het stikstofprobleem als het schrappen van Natura 2000-gebieden of het terugbrengen van stikstofuitstoot door additieven in veevoer. Een structurele oplossing voor beide crises lijkt vooralsnog niet in zicht.
Boeren en bouwvakkers rijden het malieveld haast plat met hun protesten rondom de stikstof- en pfas-crisis
4 Kweekbare Asgard-archaea
Het werd door microbiologen onthaald als de ‘maanlanding voor de microbiële ecologie’: de prepublicatie van Japanse onderzoekers waarin zij melden dat het hen lukt uit zeesediment afkomstige archaea van de zogeheten Asgardgroep in een lab op te kweken (BioRxiv, 8 augustus). Dit lijkt het dispuut te beslechten dat Asgard-archaea slechts een artefact zijn van metagenoomreconstructies, maar echt bestaan. Deze archaea zijn zo interessant omdat ze nauw verwant zijn aan de oermicroben die zo’n twee miljard jaar geleden voor het eerst de richting insloegen naar eukaryote cellen. Ze absorbeerden alphaproteobacteria, waarvan de voorlopers van de huidige mitochondriën. Voor het ontstaan van zulke voorouderlijke eukaryoten wierpen onder meer Nederlandse microbiologen een compleet nieuw scenario op (Nature Microbiology, 1 april), gebaseerd op reconstructies van stofwisselingsprocessen.
5 Synthetisch werkpaard van de moleculaire biologie
Met een lengte van vier miljoen baseparen en slechts 61 codons geeft de onderzoeksgroep van synthetisch bioloog Jason Chin in Cambridge voor het eerst leven aan een E. coli met een volledig synthetisch genoom (Nature, 16 mei). Bacteriën met zo’n genoom bestonden al, maar dat dit nu ook is gelukt met het werkpaard van de moleculaire biologie, duiden verschillende media als ‘baanbrekend’ en ‘belangrijk’. Niet alleen omdat het vorige lengterecord van een synthetisch genoom lag op een miljoen baseparen, of omdat het kan leiden tot de productie van bijvoorbeeld nieuwe medicijnen, maar ook vanwege die 61 codons; al het leven op aarde gebruikt 64 codons voor de vertaling van dna in aminozuren. De E. coli’s zijn langer en reproduceren zich langzamer dan hun natuurlijk tegenpolen.
2019 was het jaar waarin de wolf zich hier na 150 jaar weer vestigde. Foto: ImageSelect.
6 Wolf weer officieel inwoner
Hoewel er al langer wolven door Nederland zwerven, was 2019 het jaar waarin de wolf zich na 150 jaar hier weer vestigde. Een vrouwtje, onder wetenschappers bekend als GW998f, verbleef langer dan zes maanden op eenzelfde plek, de Noord-Veluwe, en was daarmee in januari officieel inwoner. Daarop volgen meerdere waarnemingen van een mannelijke wolf in het gebied, heet Nederland in juni een tweede officiële wolveninwoner welkom – GW960f –, en worden de eerste wolvenpups geboren. Met de komst van deze toppredator hangen veel natuurorganisaties de vlag uit, terwijl Park De Hoge Veluwe en landbouworganisatie LTO minder gelukkig zijn. Zij vrezen respectievelijk voor het verdwijnen van de moeflon, een schaap die op de Veluwe de grove den in toom houdt, en een toename van het aantal schapenslachtoffers.
7 Flinke geldinjecties voor biologisch onderzoek
Van de 114 miljoen euro die de Nederlandse overheid op 30 augustus investeert in baanbrekend fundamenteel onderzoek, ging 40 miljoen naar twee biologische samenwerkingsverbanden: MiCRop en Brainscapes, die met deze zwaartekrachtsubsidie ieder rond de 20 miljoen euro ontvangen voor tien jaar onderzoek. Een flinke injectie, want per consortium kunnen hiervoor gemiddeld 36 nieuwe promovendi, 14,5 postdocs en 1,5 tenure trackers aangesteld worden. Bij MiCRop willen ze gaan onderzoeken hoe planten onder stress de micro-organismen aanpassen die rondom de wortels leven, waarvoor ze experimenten opzetten met honderd plantensoorten uit vijf verschillende plantenfamilies. Brainscapes gaat inzoomen op de moleculaire en mechanistische basis van hersenaandoeningen, en aanknopingspunten voor behandeling.
8 100 jaar Vakblad voor Biologen
Het kan verstokte Bionieuws-lezers haast niet ontgaan zijn. In 2019 was er ruim aandacht voor het honderdjarig bestaan van het Vakblad voor Biologen. Dat begon al vanaf januari met het jubileumlogo op de voorpagina en vanaf maart met de tiendelige serie waarin steeds tien jaar pieken en dalen van de Nederlandse biologie in woord en beeld aan de orde kwamen. Dit mondde in oktober – in de Week van de Biologie – uit in het enige echte lustrumnummer in compleet nieuwe vormgeving, vergezeld van een Bionieuws-app waarmee lezers voortaan de volledige krant digitaal op zak hebben. Het eeuwfeest werd luister bijgezet door een enerverend lustrumfeest met de expositie 100 jaar Grasduinen in Bionieuws, en de glansrijk – met drie eieren voorsprong – door Maastricht gewonnen Biology Battle of the Universities.
Portret van ontdekkingsreiziger Von Humboldt uit 1804. Illustratie: Friedriech Georg Weitsch.
9 Humboldtjaar
Hij is de grondlegger van de biogeografie en had visionaire denkbeelden over biodiversiteit, ecosystemen, klimaat, overexploitatie en wetenschapsbeoefening. Bioloog en wereldreiziger Alexander von Humboldt (1769-1859) zag 250 jaar geleden het levenslicht en zijn ster rees tot ongekende hoogte. Overal op de aardbol zijn dieren, rivieren, bergen en instituten naar hem vernoemd. Bionieuws vierde zijn geboortedag – Humboldt Day, 14 september – met een achtergrondartikel en vooral in Duitsland gonsde het van de publieksactiviteiten. Voor de liefhebber zijn in Berlijn de exposities Wo Wissen wächst en Wilhelm und Alexander von Humbolt nog tot ver in 2020 te bezoeken. Biologen die hiervoor geen tijd hebben, hoeven niet te wanhopen want volgens experts is de biologie al doordrenkt van zijn gedachtegoed en zijn biologen eigenlijk allemaal verre volgelingen van Humboldt.
10 Biodiversiteitcrisis en -herstel
Het aantal soorten gaat wereldwijd sneller achteruit dan ooit tevoren. Daarvoor waarschuwde een rapport van het Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES) in mei. Ongeveer een miljoen soorten worden met uitsterven bedreigd door vijf drijvende krachten: menselijk land- en zeegebruik, exploitatie van organismen, klimaatverandering, vervuiling en invasieve soorten. Hoewel er natuurlijk kritiek opsteeg over deze alarmistische boodschap, riepen Wageningse onderzoekers in juli het ‘wetenschapsveld van de biologie’ juist op om handelingsperspectief te bieden. ‘We zullen op alle mogelijke manieren moeten laten zien hoe in ieders leefomgeving biodiversiteit werkt.’ In Nederland meldde het Deltaplan Biodiversiteitsherstel de eerste succesjes: LNV-minister Carola Schouten kondigde in oktober het programma Versterken Biodiversiteit aan en de Biodiversiteitsmonitor voor de akkerbouw kreeg steun van twee topsectoren.