Door Aafke Kok, Gert van Maanen en Steijn van Schie - FOTO: LAURA GOVERS - 15-12-2023 - Biologie
Na dertig jaar experimenteren lukt het onderzoekers om groot zeegras (Zostera marina) terug te krijgen in de Waddenzee.
Op de Bionieuws-redactie ontstond dit jaar de denkbeeldige rubriek ‘Ophef’. Meer dan genoeg materiaal: denk aan probleembevers, verwisselde dijbenen en een oude kokkelkwestie. Verder was 2023 voor biologen het jaar van ChatGPT, de mens als boosdoener en allerlei uitverkozen organismen. Een jaar van van alles dus; lees hieronder onze selectie.
Lekker veel ophef
Nederland was regelmatig in rep in roer over wolven die zich tegoed doen aan moeflons en schapen. Een wolf die van zich afbeet toen een schapenhouder hem met een hooivork te lijf ging, moest het zelfs met de dood bekopen. De journalisten van Bionieuws – volgens de toekomstig premier wellicht ook ‘tuig van de richel’ – waren mild over de wolf. Wel meldt het biologenvakblad dat wolven een grote invloed hebben op het ecosysteem doordat ze bevers in toom houden (Bionieuws 18). Dat komt goed uit, want 17 april bericht het NOS Journaal dat ‘bevers die graven in rivierdijken een groot risico vormen’. Zij halen zelfs ‘deskundigen in Bionieuws ’ aan die stellen dat het beter is ‘bevers direct te verwijderen’ zodra ze opduiken in de lagere delen van ons land. De NOS baseert zich hierbij overigens slechts op één van de vier experts uit de peiling over bevers als ‘de volgende probleemdieren’ (Bionieuws 7). Ook een oude kokkelkwestie (Bionieuws 15 en 17), soortsnamen (Bionieuws 3), waterpeil (Bionieuws 5), mobieltjes in de klas (Bionieuws 6), stikstof (Bionieuws 8 en 19), Engelstalige opleidingen (Bionieuws 12), ggo-regels (Bionieuws 13), glyfosaat (Bionieuws 15), klimaat (Bionieuws 18) en zelfs vishaakjes (Bionieuws 16) zorgen in 2023 voor beroering. Ook ontstond enige ophef rond de ‘verwisselde dijbenen’ (NRC, 16 februari) van Pithecanthropus erectus in de door Indonesië teruggevraagde Dubois-collectie (Bionieuws 3). Een ‘gevecht’ om beenderen, waarover we in 2024 vast te horen krijgen wie ‘ermee heen gaat’.
Jaar van... van alles
Ook in het Van Leeuwenhoekjaar zet Bionieuws weer de nodige uitverkoren soorten (of personen) in het zonnetje, waaronder de driehonderd jaar geleden overleden microbioloog Antoni van Leeuwenhoek zelf (Bionieuws 9 en 15) en de 175ste verjaardag van botanicus Hugo de Vries (Bionieuws 16). Vogel van het Jaar scholekster krijgt zelfs een opmaat in de rubriek Nomen est omen (Bionieuws 17, 2022). Zo’n eerbetoon valt ook toe aan de meervleermuis (Zoogdier van het Jaar, Bionieuws 4), de zwartwordende wasplaat (Paddenstoel van het Jaar, Bionieuws 7), het wc-motmugje (Insect van het Jaar, Bionieuws 8) en het dit jaar uitverkozen Nationale IJstijdzoogdier: de Auvergnetapir (Bionieuws 9). Het madeliefje – uitverkozen tot Nationale Bloem van Nederland – haalt zelfs de voorpagina (Bionieuws 11), maar een Peiling (Bionieuws 9) plaatst wel kanttekeningen bij zo’n tsunami aan uitverkiezingen. Gelukkig lijkt er nu voor het eerst consensus tussen ornithologen in Nederland en Vlaanderen: 2024 wordt eensgezind – en heel gezellig en vertrouwd – het Jaar van de Huismus.
Primeurs
Hoewel 2023 weer vol (wetenschappelijke) primeurs zat, vielen er bij de redactie een drietal in het bijzonder op. Zo bleken chimpansees een menopauze te hebben (Bionieuws 17). Na hun 50ste stopt de reproductie volledig, terwijl vrouwtjes nog vele jaren actief zijn. Daarmee zijn ze naast de mens de enige andere primaat waarbij het fenomeen is vastgesteld. Ook bleek dit jaar dat hamerhaaien ‘hun adem inhouden’ door hun kieuwfunctie te onderdrukken tijdens diepe duiken in koud water (Bionieuws 9). Het bleek een nooit eerder opgemerkte en onverwachte strategie om warmteverlies tegen te gaan, die mogelijk wijdverspreid is onder vissen. En op het gebied van onderwijs boekt Wageningen dit jaar een primeur: afgelopen september ging daar de nieuwe Engelstalige bacheloropleiding marine sciences van start – nieuwe biologiegerelateerde bachelors zijn in tegenstelling tot masters vrij zeldzaam. De nieuwe opleiding wil ‘de zee breed benaderen’ (Bionieuws 10).
Afbraak en herstel
Dat mensen natuur vaak negatief beïnvloeden mag anno 2023 geen verrassing heten. Niks nieuws dus, maar Bionieuws stond wel weer vol met stukken waarin de mens de rol van boosdoener speelt. Zo ontstaat bij sommige vogels door klimaatverandering een mismatch tussen het moment waarop jongen uitkomen en voedselbeschikbaarheid – of populaties daardoor ook slinken, blijkt lastig vast te stellen (Bionieuws 8). Daarnaast kan de mens qua biodiversiteit heel wat schade aanrichten. Zo berekenden (paleo)biologen dat het lastig wordt de zoogdierdiversiteit op Madagaskar terug te brengen naar het niveau van voor menselijke verstoringen: dat kost miljoenen jaren (Bionieuws 1). Over verstoringen gesproken: lichtvervuiling heeft een negatieve impact op allerlei planten en dieren, aldus een Science-review dat Bionieuws 11 bespreekt. Verder leveren door mensen meegebrachte exoten problemen op, onder meer voor inheemse reptielen op de Antillen, concludeert Bionieuws in het zomernummer.
Af en toe blijken mensen juist een toevluchtsoord, maar dat loopt niet altijd goed af. Coyotes en rode lynxen vluchten voor hun natuurlijke vijanden richting bewoond gebied, maar kennen daar een hogere mortaliteit, meldt Bionieuws 10. Kleinschalige natuurinclusieve landbouw blijkt wel een veilige schuilplaats voor tropische vogels in Costa Rica (Bionieuws 14). Echt herstel is er voor groot zeegras dat na dertig jaar experimenteren eindelijk terug is in de Waddenzee, valt in Bionieuws 4 te lezen. En sommige soorten blijken zelf in staat om bijvoorbeeld klimaatverandering het hoofd te bieden: zo kan de bonte vliegenvanger aan negatieve gevolgen ontsnappen als het vogeltje noordelijker broedt (Bionieuws 15). Ook wat betreft de vogelgriep, die dit jaar ongekend veel slachtoffers maakt en zelfs Antarctica bereikt, is er een lichtpuntje: een vaccin kan kippen beschermen (Bionieuws 7).
Opkomst van ChatGPT
ChatGPT raasde het afgelopen jaar door de onderwijswereld. Met een paar slimme instructies poept de geavanceerde chatbot en tekstgenerator aan de lopende band schrijfopdrachten uit. Is dat gevaarlijk voor het biologieonderwijs, vroeg de redactie zich af in Bionieuws 2. Voorlopige conclusie: echte kennis van de biologie heeft ChatGPT niet, waardoor de kans klein is dat leerlingen hun hele schoolcarrière ermee doorlopen. Zijn alle opdrachten met ChatGPT te maken? Dan is het misschien tijd om leerlingen op een andere manier te toetsen. ‘Negeren heeft geen zin, het onderwijs moet zich aanpassen’, aldus universitair docent ontwikkelingsbiologie Ben Nelemans.